حوضه آبریز: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
خنثی‌سازی ویرایش 31115297 از 46.100.5.110 (بحث) برچسب: خنثی‌سازی |
ابرابزار |
||
| (۲۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:Hydrographic basin.svg|بندانگشتی|220px|چپ|الگوی یک حوضهٔ آبریز]] |
[[پرونده:Hydrographic basin.svg|بندانگشتی|220px|چپ|الگوی یک حوضهٔ آبریز]] |
||
[[File:EN Bazinul hidrografic al Raului Latorita, Romania.jpg|thumb|upright=۱٫۳۵|نقشه رقومی ارتفاعی حوضه [[Latorița River]] در [[رومانی]]]] |
|||
[[File:Modelare 3D pentru Bazinul Hidrografic al Paraului Latorita.gif|thumb|upright=1.35|[[مدل رقومی ارتفاع]] حوضه رود لاتوریتا در رومانی]] |
|||
'''آبخیز'''<ref name=":0">{{یادکرد فرهنگستان|مصوب=حوضهٔ آبریز، حوضهٔ آبخیز، آبریز، آبخیز|بیگانه=catchment basin, catchment area, water shed, drainage basin|بیگانه در فارسی=|حوزه=مهندسی منابع طبیعی- محیط‌زیست و جنگل|دفتر=دوازدهم|بخش=فارسی|سرواژه=حوضهٔ آبریز}}</ref> یا ''' |
'''حوضهٔ آبریز''' یا '''حوضهٔ آبخیز'''<ref name=":0">{{یادکرد فرهنگستان|مصوب=حوضهٔ آبریز، حوضهٔ آبخیز، آبریز، آبخیز|بیگانه=catchment basin, catchment area, water shed, drainage basin|بیگانه در فارسی=|حوزه=مهندسی منابع طبیعی- محیط‌زیست و جنگل|دفتر=دوازدهم|بخش=فارسی|سرواژه=حوضهٔ آبریز}}</ref> یا '''آبریز<ref name=":0"/>''' {{انگلیسی|Drainage basin}}، به قسمتی از خشکی‌ها گفته می‌شود که با توجه به [[شیب]] و شکل زمین، آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد.<ref name=dkskfdhg>کتاب جغرافیای سال سوم متوسطهٔ علوم انسانی سال ۱۳۸۸</ref> از ابتدای انشعاب‌ها تا پایان پستی‌ها زمین را حوضهٔ آبریز می‌نامند. به بیان دیگر وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت [[دریا]]، [[دریاچه]] و … روان می‌شود. شکل این رود براساس شیب رودخانه به شکل مستقیم یا مار پیچ در می‌آید. در صورتی که شیب رودخانه کم باشد به شکل مارپیچ و اگر تند باشد به شکل مستقیم در می‌آید. منطقه‌ای که [[رواناب‌های سطحی]] آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضهٔ آبریز نام دارد.<ref name=":1">{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://danab.wrm.ir/SC.php?type=static&id=380 |عنوان=حوضه آبریز |ناشر=شرکت مدیریت منابع آب ایران |تاریخ= |تاریخ بازبینی=۲۴ دسامبر ۲۰۱۶ |archive-date=۲۵ دسامبر ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20161225082732/http://danab.wrm.ir/SC.php?type=static&id=380 |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://study.com/learn/lesson/drainage-basin-system-examples-drainage-divide.html|عنوان=What is a Drainage Basin?}}</ref> |
||
پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است [[دریا]]، [[دریاچه]]، [[باتلاق]]، [[رود]] و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضهٔ آبریز مورد نظر می‌گذارند. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر [[خط الرأس]] [[کوهستان]] است.<ref name="dkskfdhg"/> |
پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است [[دریا]]، [[دریاچه]]، [[باتلاق]]، [[رود]] و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضهٔ آبریز مورد نظر می‌گذارند. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر [[خط الرأس]] [[کوهستان]] است.<ref name="dkskfdhg"/> |
||
== تعریف‌ها == |
== تعریف‌ها == |
||
[[File:Uureg Nuur.jpg|thumb|یک [[حوضه بسته]] در [[آسیای مرکزی]]]] |
|||
برای بیان چیستی آبخیز تعریف‌های متفاوتی ارائه شده که تقریباً همه برهم منطبق است، از جمله: |
برای بیان چیستی آبخیز تعریف‌های متفاوتی ارائه شده که تقریباً همه برهم منطبق است، از جمله: |
||
* عرصه‌ای که رواناب ناشی از بارش بر روی آن، توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری می‌شود و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب‌انباشت، |
* عرصه‌ای که رواناب ناشی از بارش بر روی آن، توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری می‌شود و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب‌انباشت، [[تالاب]]، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوضه آبریز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.<ref name="frw.org.ir">{{یادکرد وب |url=http://www.frw.org.ir/CimayeManabeTabeeKeshvar/HozehayeAbkhizDari/pageid/43/language/fa-IR/Default.aspx |title=وبگاه سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور |accessdate=۶ مارس ۲۰۱۴ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140307000838/http://www.frw.org.ir/CimayeManabeTabeeKeshvar/HozehayeAbkhizDari/pageid/43/language/fa-IR/Default.aspx |archivedate=۷ مارس ۲۰۱۴ |dead-url=yes}}</ref> |
||
* قسمتی از خشکی‌ها که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد.<ref name="dkskfdhg"/> |
* قسمتی از خشکی‌ها که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد.<ref name="dkskfdhg"/> |
||
* وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد.<ref name=":1"/> |
* وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد.<ref name=":1"/> |
||
* پهنه‌ای از زمین که بارش‌های طبیعی آن از طریق زهکشی به پیکرهٔ آب بزرگ‌تر هدایت می‌شود.<ref name=":0"/> |
* پهنه‌ای از زمین که بارش‌های طبیعی آن از طریق [[زهکشی]] به پیکرهٔ آب بزرگ‌تر هدایت می‌شود.<ref name=":0"/> |
||
* حوضه آبریز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از [[باران]] و ذوب برف یا [[یخ]] به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً نقطهٔ خروجی حوضه است، که در آنجا آب‌ها به یک پیکردهٔ آبی مثل یک [[رود|رودخانه]]، [[دریاچه]]، [[مخزن سد]]، [[پای‌رود]]، [[تالاب]]، [[دریا]] یا [[اقیانوس]] می‌پیوندند.<ref name=":2">[[: |
* حوضه آبریز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از [[باران]] و ذوب برف یا [[یخ]] به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً نقطهٔ خروجی حوضه است، که در آنجا آب‌ها به یک پیکردهٔ آبی مثل یک [[رود|رودخانه]]، [[دریاچه]]، [[مخزن سد]]، [[پای‌رود]]، [[تالاب]]، [[دریا]] یا [[اقیانوس]] می‌پیوندند.<ref name=":2">[[:حوضه آبریز]]</ref> |
||
== واژه‌شناسی == |
== واژه‌شناسی == |
||
فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژه‌های آبخیز و حوضهٔ آبریز و آبریز را هم‌ارز این معنی قرار |
فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژه‌های آبخیز و حوضهٔ آبریز و آبریز را هم‌ارز این معنی قرار داده است.'''<ref name=":0"/>''' |
||
=== حوضه یا حوزه؟ === |
=== حوضه یا حوزه؟ === |
||
واژهٔ «حوضه» مفهومی است فیزیکی، دارای [[طول جغرافیایی|درازا]] و [[عرض جغرافیایی|پهنای]] جغرافیایی که می‌توان به راحتی بر روی نقشه، محدودهٔ جغرافیایی آن را مشخص نمود. با استناد به فرهنگ لغت عمید، این کلمه در [[زبان فارسی]] به معنی ''تالاب''، ''آبگیر'' و ''گودالی در زمین برای نگهداشتن آب'' به‌کار برده می‌شود. این کلمه با کلماتی چون ''آبریز''، ''آبگیر''، ''آبخیز'' و … به کار برده می‌شود؛ ولی معنای لغوی «حوزه» با استناد به [[فرهنگ فارسی عمید]] ''ناحیه، طرف، میان ممالک و طبیعت'' است که مفهومی غیرفیزیکی و با حد و مرز نامشخص است که نمی‌توان محدودهٔ جغرافیای خاصی برای آن قائل شد، چرا که گسترهٔ آن با قرار گرفتن در کنار هر کلمه، دستخوش تغییر بوده و این گستره حتی برای یک کلمه نیز می‌تواند متفاوت باشد، مانند ''حوزهٔ انتخابی''.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://climatology.ir/?p=6619|عنوان=تفاوت حوزه با حوضه|ناشر=وب‌سایت جامع هوا و اقلیم‌شناسی ایران|تاریخ=۲۵ شهریور ۱۳۹۳|تاریخ بازبینی=۲۴ دسامبر ۲۰۱۶}}</ref> طبق [[فرهنگ فارسی معین]] واژهٔ «حوضه» برای مسائل طبیعی و واژهٔ «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری، روستایی و …) کاربرد دارد؛ بنابراین در مباحث مربوط به [[آب‌شناسی]] باید از «حوضه» (حوضهٔ آبریز، حوضهٔ زهکشی و …) و در مسائل انسانی- اجتماعی از «حوزه» (مانند: حوزهٔ انتخابیه، حوزهٔ هنری و …) استفاده کرد. |
|||
=== آبریز یا آبخیز؟ === |
=== آبریز یا آبخیز؟ === |
||
در ایران اصطلاح « |
در ایران اصطلاح «حوضهٔ آبریز» در رشته‌های [[جغرافیا]]، [[آب‌شناسی]] و [[زمین‌شناسی]] رایج است و در رشته‌های [[منابع طبیعی]] از اصطلاح «حوضهٔ آبخیز» استفاده می‌شود. طبق [[فرهنگ فارسی معین]] واژهٔ «حوضه» برای مسائل طبیعی و «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری و روستایی) کاربرد دارد. واژهٔ «آبریز» هم معانی مختلفی دارد که یکی از معانی آن در [[فرهنگ فارسی عمید]] بدین صورت است: جایی از رودخانه که آب از کوه یا نهر وارد آن می‌شود. اصطلاح «آبخیز» در فرهنگ معین به معنی زمین پرآب به‌کار رفته است. با توجه به معانی واژه‌ها و تعریف حوضه، استفاده از اصطلاح «حوضهٔ آبریز» مناسب‌تر به‌نظر می‌رسد.<ref name="ژئومورفولوژی رودخانه‌ای">{{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حسین‌زاده|نام=محمدمهدی|کتاب=ژئومورفولوژی رودخانه‌ای|ناشر=دانشگاه شهید بهشتی|سال=۱۳۹۴|شابک=۹۷۸۹۶۴۴۵۷۲۸۶۹}}</ref> برخی دیگر از محققان نیز پیشنهاد می‌کنند که برای حوضه‌های بزرگ، مانند حوضهٔ کارون و حوضهٔ مرکزی ایران، از واژهٔ '''آبریز''' و برای حوضه‌های کوچک مثلاً حوضهٔ کسیلیان از واژهٔ '''آبخیز''' استفاده شود.<ref name="همان">همان</ref> |
||
=== در زبان انگلیسی === |
=== در زبان انگلیسی === |
||
در زبان انگلیسی برای توصیف آبخیز از واژه‌های مختلف استفاده می‌شود که عبارتند از: drainage basin, catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin. |
در [[زبان انگلیسی]] برای توصیف آبخیز از واژه‌های مختلف استفاده می‌شود که عبارتند از: drainage basin, catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=drainage basin {{!}} Definition, Example, & Facts {{!}} Britannica|نشانی=https://www.britannica.com/science/drainage-basin|وبگاه=www.britannica.com|بازبینی=2022-10-11|کد زبان=en}}</ref> |
||
در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای |
در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای حوضهٔ آبخیز بکار می‌رود (اگرچه در سایر کشورهای انگلیسی‌زبان، فقط برای رساندن معنی اصلی آن یعنی خط تقسیم آب به کار می‌رود.<ref name=":2"/> |
||
==== تقسیم‌بندی بر اساس مساحت ==== |
==== تقسیم‌بندی بر اساس مساحت ==== |
||
اصطلاحات مورد استفاده برای بیان حوضه استاندارد نیست. در انگلستان |
اصطلاحات مورد استفاده برای بیان حوضه استاندارد نیست. در [[انگلستان]] واژهٔ Catchment و در آمریکا از واژهٔ Watershed برای حوضه استفاده می‌شود. اگرچه استفاده از این اصطلاحات بر حسب اندازهٔ حوضه نیست ولی در برخی آژانس‌های دولتی آمریکا اصطلاح Catchment برای حوضه‌های کوچک‌تر و Watershed برای حوضه‌های بزرگ‌تر به‌کار می‌رود. برای حوضه‌های بسیار بزرگ مانند [[رود آمازون|آمازون]] نیز اصطلاح Basin به‌کار می‌گیرد.<ref name="ژئومورفولوژی رودخانه‌ای"/> |
||
{| class="wikitable" |
{| class="wikitable" |
||
| خط ۳۴: | خط ۳۶: | ||
! ردیف !! اصطلاح فارسی !! اصطلاح انگلیسی !! مساحت (هکتار) !! واکنش هیدرولوژیکی |
! ردیف !! اصطلاح فارسی !! اصطلاح انگلیسی !! مساحت (هکتار) !! واکنش هیدرولوژیکی |
||
|- |
|- |
||
| ۱ || |
| ۱ || ناحیهٔ آبریز || Basin || بزرگ‌تر از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ || بسیار کند |
||
|- |
|- |
||
| ۲ || |
| ۲ || حوضهٔ آبریز || Catchment || از ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ || کند |
||
|- |
|- |
||
| ۳ || |
| ۳ || زیرحوضهٔ آبریز || Sub-catchment || از ۱۰٬۰۰۰ تا ۱۰۰٬۰۰۰ || نسبتاً کند |
||
|- |
|- |
||
| ۴ || |
| ۴ || حوضهٔ آبخیز || Watershed || از ۱٬۰۰۰ تا ۱۰٬۰۰۰ || متوسط |
||
|- |
|- |
||
| ۵ || |
| ۵ || زیرحوضهٔ آبخیز || Sub-watershed || از ۱۰۰ تا ۱٬۰۰۰ || شدید |
||
|- |
|- |
||
| ۶ || خرد آبخیز || Microwatershed || کوچک‌تر از ۱۰۰ || بسیار شدید |
| ۶ || خرد آبخیز || Microwatershed || کوچک‌تر از ۱۰۰ || بسیار شدید |
||
|} |
|} |
||
بر اساس: |
بر اساس: مؤسسهٔ بین‌المللی آب، 2006<ref name="همان"/> |
||
== در ایران == |
== در ایران == |
||
{{اصلی|حوضه‌های آبریز ایران}} |
|||
در |
در عرصهٔ حوضه‌های آبخیز کشور شامل ۶ اَبَرحوضه (براساس تقسیمات وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوضه‌ها خود به حوضه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. این شش ابرحوضه عبارتند از: |
||
۱- [[حوضه آبریز دریای مازندران| |
۱- [[حوضه آبریز دریای مازندران|حوضهٔ آبریز دریای مازندران]] با ۷ حوضهٔ کوچک‌تر، |
||
۲- [[حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان| |
۲- [[حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان|حوضهٔ آبریز خلیج فارس و دریای عمان]] با ۹ حوضهٔ کوچک‌تر، |
||
۳- [[حوضه آبریز دریاچه ارومیه| |
۳- [[حوضه آبریز دریاچه ارومیه|حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه]]، با ۱ حوضهٔ کوچک‌تر، |
||
۴- [[حوضه آبریز فلات مرکزی| |
۴- [[حوضه آبریز فلات مرکزی|حوضهٔ آبریز فلات مرکزی]] با ۹ حوضهٔ کوچک‌تر، |
||
۵- [[حوضه آبریز مرزی شرق| |
۵- [[حوضه آبریز مرزی شرق|حوضهٔ آبریز مرزی شرق]] با ۳ حوضهٔ کوچک‌تر، |
||
۶- [[حوضه آبریز قره‌قوم| |
۶- [[حوضه آبریز قره‌قوم|حوضهٔ آبریز قره‌قوم]] با ۱ حوضهٔ کوچک‌تر.<ref name="frw.org.ir"/> |
||
براساس تقسیمات |
براساس تقسیمات [[آبخیزداری]]، عرصهٔ حوضه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، [[باتلاق]]<nowiki/>ها، دریاچه‌ها، شهرها و … تشکیل داده است.<ref name="همان"/> |
||
== جستارهای وابسته == |
== جستارهای وابسته == |
||
* [[آبخیز اروپایی]] |
|||
* [[آبخیزداری]] |
* [[آبخیزداری]] |
||
* [[مدیریت جامع حوضه آبخیز]] |
|||
* [[انتقال میان‌حوضه‌ای]] |
|||
== منابع == |
== منابع == |
||
{{پانویس|۲}} |
{{پانویس|۲}} |
||
{{مورفولوژی رودخانه}} |
{{مورفولوژی رودخانه}} |
||
{{رودها، جویبارها و چشمه‌ها}} |
|||
| ⚫ | |||
[[رده:آب و محیط زیست]] |
[[رده:آب و محیط زیست]] |
||
[[رده:آبخیزداری]] |
[[رده:آبخیزداری]] |
||
| خط ۷۹: | خط ۸۴: | ||
[[رده:جریان‌های آب]] |
[[رده:جریان‌های آب]] |
||
[[رده:حوضه‌های آبریز]] |
[[رده:حوضه‌های آبریز]] |
||
| ⚫ | |||
[[رده:زمین‌چهرهای رودخانه‌ای]] |
[[رده:زمین‌چهرهای رودخانه‌ای]] |
||
[[رده:ژئومورفولوژی]] |
[[رده:ژئومورفولوژی]] |
||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۹:۴۱
حوضهٔ آبریز یا حوضهٔ آبخیز[۱] یا آبریز[۱] (به انگلیسی: Drainage basin)، به قسمتی از خشکی‌ها گفته می‌شود که با توجه به شیب و شکل زمین، آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد.[۲] از ابتدای انشعاب‌ها تا پایان پستی‌ها زمین را حوضهٔ آبریز می‌نامند. به بیان دیگر وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. شکل این رود براساس شیب رودخانه به شکل مستقیم یا مار پیچ در می‌آید. در صورتی که شیب رودخانه کم باشد به شکل مارپیچ و اگر تند باشد به شکل مستقیم در می‌آید. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضهٔ آبریز نام دارد.[۳][۴]
پست‌ترین مکان یک حوضه ممکن است دریا، دریاچه، باتلاق، رود و … باشد که معمولاً نام آن را بر روی حوضهٔ آبریز مورد نظر می‌گذارند. مرز جدایی حوضه‌های آبریز از یکدیگر معمولاً منطبق بر خط الرأس کوهستان است.[۲]
تعریف‌ها
[ویرایش]
برای بیان چیستی آبخیز تعریف‌های متفاوتی ارائه شده که تقریباً همه برهم منطبق است، از جمله:
- عرصه‌ای که رواناب ناشی از بارش بر روی آن، توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری می‌شود و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب‌انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوضه آبریز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.[۵]
- قسمتی از خشکی‌ها که با توجه به شیب و شکل زمین آب‌ها در آنجا به پست‌ترین مکان موجود در پهنه آن جریان یابد.[۲]
- وقتی باران بر پستی‌ها و بلندی‌های زمین می‌بارد، آب در جهت شیب زمین حرکت کرده و پس از پیوستن به هم به صورت یک رود به سمت دریا، دریاچه و … روان می‌شود. منطقه‌ای که رواناب‌های سطحی آن در یک مسیر مشخص حرکت کرده و در یک نقطه متمرکز شوند حوضه آبریز نام دارد.[۳]
- پهنه‌ای از زمین که بارش‌های طبیعی آن از طریق زهکشی به پیکرهٔ آب بزرگ‌تر هدایت می‌شود.[۱]
- حوضه آبریز، محدوده یا منطقه‌ای از زمین است که آب سطحی ناشی از باران و ذوب برف یا یخ به سمت یک نقطه واحد جمع می‌شود، که معمولاً نقطهٔ خروجی حوضه است، که در آنجا آب‌ها به یک پیکردهٔ آبی مثل یک رودخانه، دریاچه، مخزن سد، پای‌رود، تالاب، دریا یا اقیانوس می‌پیوندند.[۶]
واژه‌شناسی
[ویرایش]فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژه‌های آبخیز و حوضهٔ آبریز و آبریز را هم‌ارز این معنی قرار داده است.[۱]
حوضه یا حوزه؟
[ویرایش]واژهٔ «حوضه» مفهومی است فیزیکی، دارای درازا و پهنای جغرافیایی که می‌توان به راحتی بر روی نقشه، محدودهٔ جغرافیایی آن را مشخص نمود. با استناد به فرهنگ لغت عمید، این کلمه در زبان فارسی به معنی تالاب، آبگیر و گودالی در زمین برای نگهداشتن آب به‌کار برده می‌شود. این کلمه با کلماتی چون آبریز، آبگیر، آبخیز و … به کار برده می‌شود؛ ولی معنای لغوی «حوزه» با استناد به فرهنگ فارسی عمید ناحیه، طرف، میان ممالک و طبیعت است که مفهومی غیرفیزیکی و با حد و مرز نامشخص است که نمی‌توان محدودهٔ جغرافیای خاصی برای آن قائل شد، چرا که گسترهٔ آن با قرار گرفتن در کنار هر کلمه، دستخوش تغییر بوده و این گستره حتی برای یک کلمه نیز می‌تواند متفاوت باشد، مانند حوزهٔ انتخابی.[۷] طبق فرهنگ فارسی معین واژهٔ «حوضه» برای مسائل طبیعی و واژهٔ «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری، روستایی و …) کاربرد دارد؛ بنابراین در مباحث مربوط به آب‌شناسی باید از «حوضه» (حوضهٔ آبریز، حوضهٔ زهکشی و …) و در مسائل انسانی- اجتماعی از «حوزه» (مانند: حوزهٔ انتخابیه، حوزهٔ هنری و …) استفاده کرد.
آبریز یا آبخیز؟
[ویرایش]در ایران اصطلاح «حوضهٔ آبریز» در رشته‌های جغرافیا، آب‌شناسی و زمین‌شناسی رایج است و در رشته‌های منابع طبیعی از اصطلاح «حوضهٔ آبخیز» استفاده می‌شود. طبق فرهنگ فارسی معین واژهٔ «حوضه» برای مسائل طبیعی و «حوزه» برای مسائل انسانی (شهری و روستایی) کاربرد دارد. واژهٔ «آبریز» هم معانی مختلفی دارد که یکی از معانی آن در فرهنگ فارسی عمید بدین صورت است: جایی از رودخانه که آب از کوه یا نهر وارد آن می‌شود. اصطلاح «آبخیز» در فرهنگ معین به معنی زمین پرآب به‌کار رفته است. با توجه به معانی واژه‌ها و تعریف حوضه، استفاده از اصطلاح «حوضهٔ آبریز» مناسب‌تر به‌نظر می‌رسد.[۸] برخی دیگر از محققان نیز پیشنهاد می‌کنند که برای حوضه‌های بزرگ، مانند حوضهٔ کارون و حوضهٔ مرکزی ایران، از واژهٔ آبریز و برای حوضه‌های کوچک مثلاً حوضهٔ کسیلیان از واژهٔ آبخیز استفاده شود.[۹]
در زبان انگلیسی
[ویرایش]در زبان انگلیسی برای توصیف آبخیز از واژه‌های مختلف استفاده می‌شود که عبارتند از: drainage basin, catchment, catchment area, catchment basin, drainage area, river basin and water basin.[۱۰]
در آمریکای شمالی، معمولاً اصطلاح watershed برای حوضهٔ آبخیز بکار می‌رود (اگرچه در سایر کشورهای انگلیسی‌زبان، فقط برای رساندن معنی اصلی آن یعنی خط تقسیم آب به کار می‌رود.[۶]
تقسیم‌بندی بر اساس مساحت
[ویرایش]اصطلاحات مورد استفاده برای بیان حوضه استاندارد نیست. در انگلستان واژهٔ Catchment و در آمریکا از واژهٔ Watershed برای حوضه استفاده می‌شود. اگرچه استفاده از این اصطلاحات بر حسب اندازهٔ حوضه نیست ولی در برخی آژانس‌های دولتی آمریکا اصطلاح Catchment برای حوضه‌های کوچک‌تر و Watershed برای حوضه‌های بزرگ‌تر به‌کار می‌رود. برای حوضه‌های بسیار بزرگ مانند آمازون نیز اصطلاح Basin به‌کار می‌گیرد.[۸]
| ردیف | اصطلاح فارسی | اصطلاح انگلیسی | مساحت (هکتار) | واکنش هیدرولوژیکی |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | ناحیهٔ آبریز | Basin | بزرگ‌تر از ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ | بسیار کند |
| ۲ | حوضهٔ آبریز | Catchment | از ۱۰۰٬۰۰۰ تا ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ | کند |
| ۳ | زیرحوضهٔ آبریز | Sub-catchment | از ۱۰٬۰۰۰ تا ۱۰۰٬۰۰۰ | نسبتاً کند |
| ۴ | حوضهٔ آبخیز | Watershed | از ۱٬۰۰۰ تا ۱۰٬۰۰۰ | متوسط |
| ۵ | زیرحوضهٔ آبخیز | Sub-watershed | از ۱۰۰ تا ۱٬۰۰۰ | شدید |
| ۶ | خرد آبخیز | Microwatershed | کوچک‌تر از ۱۰۰ | بسیار شدید |
بر اساس: مؤسسهٔ بین‌المللی آب، 2006[۹]
در ایران
[ویرایش]در عرصهٔ حوضه‌های آبخیز کشور شامل ۶ اَبَرحوضه (براساس تقسیمات وزارت نیرو) برابر با مساحت کل کشور می‌باشد، که هر یک از این حوضه‌ها خود به حوضه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچک‌تر تقسیم می‌شوند. این شش ابرحوضه عبارتند از:
۱- حوضهٔ آبریز دریای مازندران با ۷ حوضهٔ کوچک‌تر،
۲- حوضهٔ آبریز خلیج فارس و دریای عمان با ۹ حوضهٔ کوچک‌تر،
۳- حوضهٔ آبریز دریاچهٔ ارومیه، با ۱ حوضهٔ کوچک‌تر،
۴- حوضهٔ آبریز فلات مرکزی با ۹ حوضهٔ کوچک‌تر،
۵- حوضهٔ آبریز مرزی شرق با ۳ حوضهٔ کوچک‌تر،
۶- حوضهٔ آبریز قره‌قوم با ۱ حوضهٔ کوچک‌تر.[۵]
براساس تقسیمات آبخیزداری، عرصهٔ حوضه‌های آبخیزداری حدود ۱۲۵ میلیون هکتار از مساحت کشور را در بر می‌گیرد. حدود ۳۹ میلیون هکتار باقی‌مانده از سطح کشور را مناطق بیابانی، کویری، باتلاقها، دریاچه‌ها، شهرها و … تشکیل داده است.[۹]
جستارهای وابسته
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ «حوضهٔ آبریز، حوضهٔ آبخیز، آبریز، آبخیز» [مهندسی منابع طبیعی- محیط‌زیست و جنگل] هم‌ارزِ «catchment basin, catchment area, water shed, drainage basin»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. جواد میرشکاری، ویراستار. دفتر دوازدهم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۱۴۳-۶۶-۸ (ذیل سرواژهٔ حوضهٔ آبریز)
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ کتاب جغرافیای سال سوم متوسطهٔ علوم انسانی سال ۱۳۸۸
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «حوضه آبریز». شرکت مدیریت منابع آب ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۶.
- ↑ «What is a Drainage Basin?».
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ «وبگاه سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ مارس ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ مارس ۲۰۱۴.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ حوضه آبریز
- ↑ «تفاوت حوزه با حوضه». وب‌سایت جامع هوا و اقلیم‌شناسی ایران. ۲۵ شهریور ۱۳۹۳. دریافت‌شده در ۲۴ دسامبر ۲۰۱۶.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ حسین‌زاده، محمدمهدی (۱۳۹۴). ژئومورفولوژی رودخانه‌ای. دانشگاه شهید بهشتی. شابک ۹۷۸۹۶۴۴۵۷۲۸۶۹.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ ۹٫۲ همان
- ↑ "drainage basin | Definition, Example, & Facts | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). Retrieved 2022-10-11.
