ابلیس

برای دیگر کاربردها، ابلیس (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ابلیس شخصیتی در قرآن است که در کتاب مذکور یازده مرتبه از او یاد شده‌است. عمده حضور او در قرآن مربوط به داستان آدم است که خدا به فرشتگان دستور می‌دهد در برابرش سجده کنند اما ابلیس نمی‌پذیرد؛ نتیجتاً از بهشت رانده می‌شود.

در کتاب تاریخ طبری در روایاتی از ابن‌عباس نقل شده: ابلیس از فرشتگان بود و نامش عزازیل بود و در زمین ساکن بود. فرشتگان ساکن در زمین جن نام داشتند. ابلیس به عبادت همی کوشید و در دانش از همه پیش بود و به همین سبب مغرور شد و در برابر فرمان خدا عصیان نمود.

ماهیت ابلیس

طبق قرآن ابلیس از جنیان است و دلایلی ذکر شده من جمله: ۱. خداوند در سوره کهف می‌فرماید: «شیطان (ابلیس) از جنس جنیّان است».

۲. خداوند، معصیت را به طور عام از ملائکه سلب نمود، پس آنها موجوداتى معصوم اند و هرگز مرتکب گناه، عناد، تفاخر، استکبار و... نمی‌شوند.

۳. در برخى آیات قرآن، سخن از آباء و اجداد شیطان به میان آمده. و این مطلب می‌رساند که توالد و تناسل در مورد شیطان و به طور عام در میان جنیّان راه دارد و حال آن‌که ملائکه موجوداتى روحانى هستند که این قبیل مسائل یا حتى خوردن و آشامیدن و... در مورد آنها راه ندارد.

واژه

ابلیس صورت تحریف‌شدهٔ واژهٔ یونانی διάβολος (دیابلوس) است.

نقاشی از نسخه خطی هرات از ترجمه فارسی بلعمی از سالنامه/تاریخ (تاریخ جهانی) طبری، که فرشتگان را به احترام آدم نشان می دهد، به جز ابلیس که نپذیرفت. در کتابخانه موزه کاخ توپکاپی برگزار می شود. بالها می سوزند و ابلیس از فرشته به دیو تبدیل می شود.

ابلیس در قرآن و تفسیر

ابلیس یکی از فرشتگان مقرب بود که هزاران سال خدا را بندگی کرد. به گفته ابن عباس او زیباترین و قدرتمندترین فرشتگان بود. او به عنوان جلاد خدا و نگهبان بهشت کار می کرد.

قرآن اشاره می کند که قبل از حضرت آدم موجودات دیگری روی زمین زندگی می کردند. گفته می شود که ابلیس آنها را به خاطر وقاحتشان به بند کشیده است.

هنگامی که خداوند آدم را آفرید و فرشتگان را به رکوع فرمان داد، ابلیس نپذیرفت. او با این استدلال که فرشتگان برای تعظیم در برابر آدم ناشایست هستند، به عدالت خدا کافر شد. او را به خاطر تکبر از پیشگاه خدا برکنار کردند و به جهنم فرستادند. ابلیس درخواست می‌کند که به او اجازه داده شود انسان‌ها را گمراه کند و با کمک ارتشی از شیاطین، وسوسه‌گر می‌شود. سپس ابلیس را در قعر جهنم به زنجیر می بندند و به لشکر خود دستور می دهد که بین مردم و سین فساد کند.

معلوم نیست ابلیس فرشته ای بود که تبدیل به دیو شد یا دیو. شیاطین ممکن است قبل از بیرون راندن، فرشتگان بوده اند، یا شیاطین یک بار در خدمت خدا بوده اند تا اینکه ابلیس از بهشت اخراج شد.

انتقادات وارد شده

یکی از انتقادات وارده توسط خداناباوران به مسئله سجده نکردن ابلیس بر اساس آیه ۳۴ سوره بقره است که می‌گوید:وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ أَبي‏ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرينَ انتقاد خداناباوران بر اساس وجود این است که خداوند در این آیه از ملائکه و فرشتگان خواسته تا بر آدم سجده کنند اما همانند آیه ای دیگر در قرآن که می‌گوید وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ ۗ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ ۚ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلًا. همانند این آیه شیطان از جنیان است پس در سوره بقره که خدا به فرشتگان گفته بود که بر آدم سجده کنید شیطان بابت سجده نکردن بر آدم دلیل موجهی داشته و آن هم این بوده که شیطان اصلا فرشته نبوده که بخواهد بر آدم سجده کند.

پاسخ این است که طبق گفته علمای شیعه ابلیس از جنیان بود که به علت شش هزارسال عبادت خداوند او را ملکوت خویش برد و حتا در حدیثی هنگامی که تسبیح ابلیس میفتاد فرشتگان بحث و جدل میکردند که من تسبیحش را به او بدهم و طبق قرآن از جنیان بود نه از فرشتگان.

استثنا شدن ابلیس از بین ملایکه نشان دهنده‌ هم‌جنس بودن او با ملایک نیست؛ بلکه نهایتا می‌رساند که ابلیس (به واسطه‌ی عبادت چند ساله‌اش) میان ملایک و در صف آن‌ها بوده است.

جستارهای وابسته

• دفاعیه ابلیس
• فرشتگان مغضوب
• دیو
• عزازیل