Jańa Zelandiya - Tınısh okeanınıń qubla-batıs bólegindegi mámleket. Maydanı 268,7 mıń km². Xalqı 4 008 887 mln. adam (2024). Paytaxtı - Vellington qalası. Basqarıw tárepten 10 provinciya (rgoutse) ǵa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

redaktorlaw

Jańa Zelandiya - Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiretuǵın parlamentar monarxiya. Ullı Britaniya parlamenti hám tiykarınan, Jańa Zelandiya parlamenti tárepinen qabıl etilgen nızam hújjetlerine ámel etiledi. Mámleket baslıǵı - Ullı Britaniya korolı, onıń atınan general-gubernator mámleketti basqaradı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı 1 palatalı parlament - wákiller palatası, atqarıwshı hákimiyattı general-gubernator tárepinen tayınlanatuǵın bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

redaktorlaw

Jańa Zelandiya Kuk buǵazı arqalı ajıralıp turǵan Arqa hám Qubla atawlarda jaylasqan. Jańa Zelandiyaǵa Tınısh okeandaǵı bir qansha mayda atawlar da kiredi. Mámlekettiń 3/4 bólegi taw, qır hám tóbelikler menen bánt. Jaǵası hám dárya oypatlıqları oypatlıq. Arqa atawda tez-tez jer silkiniw bolıp turadı, sónbegen vulkanlar, geyzerlar, qaynaq mineral bulaqlar bar. Qubla atawda Qubla Alp tawları jaylasqan (eń biyik shıńı 3764 m - Kuk tawı; shıńlarda máńgi qar hám muzlıqlar bar). Arqa ataw jaǵası qasındaǵı shelfta neft, gaz, temir, mıs, polimetall káni, altın, kómir kánleri bar.

Íqlımı

redaktorlaw

Íqlımı subtropikalıq teńiz ıqlımı, shet qublada ortasha ıqlım. Iyuldıń ortasha temperaturası arqasında 12°, qublasında 5°, yanvar ayında arqasında 19°, qublasında 14°. Ortasha jıllıq jawın 400-700 mm, taw janbawırlarında 2000-5000 mm. Dáryaları suwlı, gidroenergiya rezervine bay. Eń iri dáryası - Uaikato (uzınlıǵı 354 km). Kól kóp: eń irisi - Taupo (maydanı 612 km²). Jańa Zelandiyada sarı, qaralaw hám kashtan topıraq, tawlarda taw-orman, taw-otlaq topıraqlar tarqalǵan. Orman, tiykarınan, biyik tawlarda saqlanıp qalǵan (mámleket aymaǵınıń 23%). Ósimlik túrleriniń 75% ten zıyatı endemik. Paporotnik, terek tárizli epifit hám lianalar, jergilikli terek túrleri (kauri, namaki, rimu, tarairo hám basqalar) kóp. Haywanat dúnyası jarlı. Sút emiziwshilerden tıshqan, iyt, jarǵanatlar, jer bawırlawshılardan tuatara, quslardan pingvin, naymurın, shaǵala hám basqalar kóp. Ushpaytuǵın quslardan kivi, ueka, moa hám ushatuǵın mayqut, torǵay, qara torǵay bar. Sońǵı 100 jıl dawamında haywanat dúnyası buǵı, serna, túlki, qoyan hám basqalar esabına talay bayıdı. Jańa Zelandiyada 10 milliy baǵ (MauntKuk, Tongariro, Fordlend hám basqalar), 2 teńiz parki, kóplegen rezervatlar bar.

Xalqınıń tiykarǵı bólegi jańa zelandiyalıqlar; olar jańa zelandiyalıq inglisler hám maorilar (15%) ǵa bólinedi. Bunnan tısqarı, polineziyalıqlar, inglis, shotland, irland, qıtay, hind hám basqa xalıqlar da jasaydı. Rásmiy tilleri - inglis hám maori tilleri. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi - protestantlar. Qala xalqı 85%. Iri qalaları: Vellington, Oklend, Kraystcherch.

Jańa Zelandiyaǵa X-XIV ásirlerde maorilar kelip jaylasqan. Evropalıqlardan birinshi ret 1642-jıl gollandiyalıq teńizshi Abel Tasman barǵan. 1769-1770-jıllarda inglis teńizshi sayaxatshısı Jeyms Kuk atawlardı izertlegen. XIX ásirdiń baslarında evropalıqlardıń dáslepki xalıq punktleri payda boldı. Áyne waqıtta maorilarǵa tiyisli jerlerdi basıp alıw procesi baslandı. 1840-jıl dáslepki inglis emigrantları Vellington qalasın júzege keltirdi. 1840-jıldan Angliya Jańa Zelandiyanı óz koloniyasına aylandırdı. 1843-jıl maorilardıń inglis kolonizatorlarına qarsı qurallı kóterilisi baslandı. 1872-jılǵa kelip maorilardıń qarsılıǵı tolıq bastırıldı. 1907-jıl Jańa Zelandiya dominion mártebesin aldı. Birinshi jáhán urısı (1914-1918) nda Jańa Zelandiya Ullı Britaniya tárepinde boldı. Urıstan keyin Jańa Zelandiya Germaniyanıń burınǵı koloniyaları bolǵan Batıs Samoa hám Nauruni Ullı Britaniya hám Avstraliya menen birgelikte basqarıw ushın mandat aldı. 1926-jılǵı imperiya konferenciyası hám 1931-jılǵı Vestminster statuti menen tastıyıqlanǵan qararlar tiykarında Jańa Zelandiya sırtqı hám ishki jumıslarda tolıq ǵárezsizlikke iye boldı. Biraq Ekinshi jáhán urısı (1939-1945) na shekem Ullı Britaniya Jańa Zelandiya nıń barlıq sırtqı baylanısların qadaǵalap turdı. Ekinshi jáhán urısında Jańa Zelandiya antifashistlik koaliciya tárepinde boldı. 1930-jıllardan hákimiyattı gezekpe-gezek Milliy partiya hám Leyboristler partiyası iyelep kelmekte. Jańa Zelandiya 1945-jıldan BMSh aǵzası. 1992-jıl 19-martta Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan hám diplomatiyalıq qatnasların ornatqan. Milliy bayramı - 6-fevral - Vaytanga kúni (1840).

Tiykarǵı siyasiy partiya hám kásiplik awqamları

redaktorlaw

Ulıwma keleshek partiyası, 2002-jıl dúzilgen; Leyboristler partiyası, 1916-jıl tiykar salınǵan; Jańa Zelandiya milliy partiyası, 1936-jıl dúzilgen; Jańa Zelandiya demokratiyalıq partiyası, 1954-jıl dúzilgen; Socialistlik birlik partiyası, 1993-jıl dúzilgen; Aǵartıwshı koaliciya, 2002-jıl dúzilgen. Jańa Zelandiya kásiplik awqamları keńesi, 1987-jıl tiykar salınǵan.

Xojalıǵı

redaktorlaw

Jańa Zelandiya - awıl xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı 9%, sanaat 25%, xizmet kórsetiw tarmaǵı 66% in quraydı. Awıl xojalıǵınıń tiykarı - sút, gósh hám gósh-jún shárwashılıǵı 47,5 mln. qoy, 9 mln. qaramal baǵıladı. Jańa Zelandiya sarımay, gósh, jún hám sır eksport etiw boyınsha dúnyada aldınǵı orınlarda turadı. Ot-jem eginleri, biyday, arpa, sulı, sobıqlı dán eginleri, palız eginleri egiledi. Miywe, atap aytqanda, kivi jetistiriledi. Baǵshılıq (citrus miyweler, alma, almurt, shaptalı, shiye). Júzimshilik rawajlanǵan. Balıq hám kit awlanadı. Ormanda aǵash tayarlanadı.

Sanaatında azıq-awqat hám jeńil sanaat rawajlanǵan. Qara hám reńli metallurgiya, mashinasazlıq, aǵashsazlıq hám sellyuloza qaǵaz, ximiya, toqımashılıq sanaatı kárxanaları bar. Alyuminiy, plastmassa, tógin, cement, shını zavodları bar. Kán sanaatında tábiyiy gaz, temir rudası, mıs, qorǵasın, rux, altın, gúmis, qońır hám taskómir, titan-magnetit qumı qazıp alınadı. Jılına ortasha 32,4 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi.

Transportı

redaktorlaw

Transportında teńiz transportınıń áhmiyeti úlken. Iri portları: Vellington, Oklend, Littelton. Jańa Zelandiyalar uzınlıǵı 3,9 mıń km, avtomobil jolları uzınlıǵı 92 mıń km. Vellingtonda xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawdada Yaponiya, AQSh, Ullı Britaniya, Avstraliya, Qubla Koreya, Qıtay menen sheriklik etedi. Pul birligi - Jańa Zelandiya dolları.

Medicinalıq xızmeti, bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

redaktorlaw

Shıpakerler universitetlerdiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı. Tálim 6 jastan 15 jasqa deyingi balalar ushın májbúriy hám biypul. Mámleket mektepleri menen birge menshikli mektepler de bar. Oqıw múddeti baslanǵısh mekteplerde 6 jıl, aralıq mekteplerde 2 jıl, 8 jıllıq mektep (baslanǵısh hám aralıq) ten keyingi basqısh orta mektep (oqıw múddeti 3 jıl). Kolledj hám joqarı oqıw orınlarında oqıw pullı. Mámlekette 7 universitet hám texnika institutları bar. Universitetler Oklend, Kraystcherch, Palmerston-Nort, Danidin, Vellington, Gamiltonda jaylasqan. Jańa Zelandiyalar mámlekettiń joqarı ilimiy shólkemi - Jańa Zelandiya korollik jámiyeti (1867-jıl dúzilgen, túrli qalalarda 50 ge jaqın bólim hám filialları bar), ilimiy hám industrial izertlewler departamenti (1926), pedagogikalıq izertlewler keńesi (1933), Jańa Zelandiya elegant kórkem óner akademiyası, Karterov observatoriyası, hámmesi - Velington qalasında, Danidin qalasındaǵı medicinalıq izertlewler keńesi (1950), Vellingtondaǵı ekonomikalıq izertlewler institutı (1958), Kraystcherchdaǵı geofizika hám astronomiya observatoriyasında alıp barıladı. Vellingtonda Milliy kitapxana (1966), Oklend (1880), Kraystcherch (1859), Vellington (1893) qalalarında kitapxanalar, Milliy muzey kitapxanası bar. Muzeyleri: Vellingtondaǵı milliy muzey (1865), Milliy kórkem galereya (1936), Danidin, Kraystcherch, Oklend qalalarındaǵı muzeyler, Oklendtaǵı kórkem galereya, Transport hám texnika muzeyi hám basqalar.

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

redaktorlaw

Jańa Zelandiyada bir qansha gazeta hám jurnallar basıp shıǵarıladı. Irileri: "Dominion" (kúndelik gazeta, 1907-jıldan), "Ivning post" ("Keshki pochta", keshki kúndelik gazeta, 1865-jıldan), "Nyu Zilend gerald" ("Jańa Zelandiya xabarshısı", kúndelik gazeta, 1863-jıldan), "Nyu trus" ("Jańa haqıyqat", háptelik gazeta, 1904-jıldan), "Otago deyli tayms" ("Otago provinciyası kúndelik waqtı", kúndelik gazeta, 1861-jıldan), "Press" ("Baspasóz", kúndelik gazeta, 1861-jıldan), "Soushelist politiks" (jurnal). Nyu Zilend Press Assoshieyshn, Jańa Zelandiya kúndelik gazetalardıń kooperativ birlespesi, 1879-jıl tiykar salınǵan. "Radio Nyu Zilend" radiosı 1936-jıl, "Televiji Nyu Zilend" televideniesi 1960-jıl dúzilgen.

Ádebiyatı

redaktorlaw

Ádebiyatı XIX ásir ortalarınan inglis tilinde rawajlanıp atır. XIX ásir ortalarında hám onnan keyingi waqıtlardaǵı jazıwlarda maorilardıń bay folklori (ańız, ráwiyat, qosıq, naqıl) saqlanǵan. Dáslepki jańa zeland ádebiyatı dóretpeleri inglis ádebiyatı dástúrleri tiykarında qurıldı. XIX ásirdiń 50-80-jıllarındaǵı shayırlar A. Domett hám T. Brekken dóretpeleri romantikalıq jóneliste jaratıldı, U. Golder hám J. Barr poeziyasında azatlıqtı súyiwshi sezimi kórinetuǵın boldı. M. E. Barker, J. Uayt, J. G. Uilson sıyaqlı jazıwshılar óz dóretpelerinde kolonizatorlik dáwirin sáwlelendirdi. XIX ásirdiń 90-jıllarınıń aqırı - XX ásir baslarında ádebiyatta milliyliktiń ayrıqsha belgileri payda boldı. Bunda Jańa Zelandiya turmısındaǵı sociallıq hám rasalıq máseleler óz kórinisin taptı. XIX ásirdiń 90-jıllarınan U. Pember, J. Makkey hám basqalardıń sociallıq ádalatsızlıqqa qarsı qaratılǵan qosıqları, J. Veston, G. V. Vogel, J. Shamyer, U. Satchell romanları, A. A. Greys, U. Bok hám basqalardıń gúrrińleri, XX ásir baslarında K. Mensfildtiń psixologiyalıq novellası jaratıldı. XX ásirdiń 30-40-jıllarında ádebiyat jáhán ekonomikalıq krizisi, miynetkeshlerdiń óz huqıqları ushın gúresin sáwlelendirdi. J. A. Li, R. Xayd, F. Sarjeson romanları, R. A. K. Meyson, D. Glover, A. Kernou qosıqları sol temaǵa baǵıshlandı. 50-jıllardan poeziyada etikalıq-filosofiyalıq máseleler jetekshi orınǵa shıqtı (J. Bakster, A. Kempbell hám basqalar). 1940-60-jıllarda D. Ballantayn, L. Devin, N. Xilliard hám basqalardıń realistlik romanları payda boldı. Bul dáwirde M. Shedbolt, B. Mitkaf hám basqalar novella janrında dóretiwshilik etti. Ayırım jazıwshılar dóretiwshiliginde (J. Freym romanlarında) modernizm tásiri ayqın kórinetuǵın boldı. 1970-jıllarda ádebiyatqa maori jazıwshıları - V. Iximaer hám X. Tuvare kirip keldi. Jańa Zelandiyada K. Mensfild romanları, A. P. Gaskell, M. Daggan, X. Shoudıń psixologiyalıq novellaları ataqlı.

Arxitekturası hám súwretlew kórkem óneri

redaktorlaw

Inglis kolonizatorları kelgenge shekem maorilar tuwrı múyeshli, eki qıyalı tóbesi ot menen jabılatuǵın aǵash jaylardan ibarat awıllarda jasaǵan. XIX ásirdiń 2-yarımınan anıq joba menen (Kraystcherch, Oklend) yamasa tábiyat kórinisi menen uyǵınlastırıp qurılǵan (Vellington) qalalar boy kótere basladı. Basqarıw ımarat hám ıbadatxanalar aldın neoklassicizm hám neogotika usılında, XX ásirdiń 20-30-jılları zamanagóy sırtqı kórinislerde qurıldı. 1960-1970-jıllardan jańa qurılıs materialları hám konstrukciyalar qollanıla basladı. Bir qabatlı úyler inglislerdikine uqsatıp qurılsa da, ayrıqsha jergilikli ayrıqshalıqlarǵa iye. Maorilar kórkem óneriniń áyyemgi estelikleri - tas hám súyek naǵıs oyıwshılıǵı, zergerlik hám diywal jazıwlar bolıp tabıladı. XIX ásir aqırı - XX ásir baslarında jergilikli súwretshilik mektebi qáliplesti (súwretshiler G. Lindauer, Ch. F. Goldi, P. Vander Velden, J. Neyrn, A. F. Nikoll, L. Mitchell, músinshi R. O. Gross, fafik E. Mervin Teylor hám basqalar). Súwretshiler maorilar turmısı hám mámleket tábiyatın súwretledi. Monumental súwretshilik, músinshilik, qala hám industrial tábiyat kórinisi rawajlanbaqta.

Muzıkası

redaktorlaw

Maori xalıqlarında dástúr qosıq hám oyınları dástúr bolǵan; epikalıq, lirikalıq, miynet qosıqları mudamı náziklik penen atqarılǵan. Muzıka ásbapları: truba (pu; shıǵanaq, aǵash, qabaqtan islenedi), fleyta túrleri (porutu, uio, koauau), toqpaq, ısqırıq, gong, kastanyet (tokere). Qosıq ayaq oyın kórkem ónerinde tábiyattaǵı dawıslarǵa eliklew keń tarqalǵan. XIX ásir baslarında Evropadan kóship kelgen (tiykarınan, inglis) ler kórkem óneri rawajlandi. XIX ásirde jergilikli hám Batıs Evropa muzıka dástúrleri negizinde professional muzıka payda boldı. XIX ásir aqırında dáslepki simfoniyalıq orkestrlar dúzildi. XX ásirde jergilikli kórkem ónerge qızıǵıwshılıq arttı (A. Ngata basshılıǵındaǵı jas maorilar dep atalǵan háreket). Bir qansha folklor ansamblleri, atap aytqanda, Vellingtonda "Ngati Poneke" (maori muzıkashıları V. Guata, T. R. Karepa) ansambli dúzildi. XX ásir mámlekettegi professional toparlar arasında Jańa Zelandiya radiosı simfoniyalıq orkestri (1947), Jaslar orkestri (1959), Milliy opera (1954) hám Milliy balet (1955) truppaları, kompozitorlardan G. Xill, D. Lilbyorn, D. Farkuaer, K. Smol, E. Lokvud ataqlı.

1930-jıllarda opera hám drama háweskerleri truppalari, 1950-jıllardıń basında kóshpeli professional truppalar ("Nyu Zilend pleyers", "Sautern komedi pleyers", "Daunsteyj", "Komyuniti arts servis tietr") payda boldı. 1960-jıl professional jańa zeland baleti payda boldı. Oklend qalasında yarım professional "Sentral tietr", Danidinda menshikli "Glob tietr" teatrları isleydi. Rejissyorlar S. Birn, R. Barker, K. Ketkart, aktyorlar R. Stoun, D. Fermeyd, dramaturglar J. Bakster, J. Koppard, A. Kernou ataqlı.

1898-jıl dáslepki qısqa metrajlı hújjetli film súwretke alınǵan. 1912-jıl Vellingtonda "Neeshenal film yunit" mámleket kinostudiyası dúzildi. Birinshi jáhán urısı jılları (1914-1918) áskeriy xronika, XX ásirlerde, tiykarınan, qısqa metrajlı filmler jaratıldı. Kórkem kinematografiyanıń tiykarshısı rejissyor R. Xeyuord bolıp tabıladı ["Doslıq jolları boylap" (1936), "Maorilardi súyiw" (1972) filmleri]. 1936-jıl inglis kinorejissyorı J. Grirson járdemi menen bir qansha hújjetli filmler jaratıldı. Kórkem filmlerden "Shıdam bere almaǵan tosıq" (rejissyorlar R. Mayrams hám J. Oshi), "Testler ushın súwretsheler" (rejissyorı D. Stivens), "Perzentler qaytıp atır" (1980, rejissyorı P. Monder) sıyaqlı filmler itibarǵa ılayıq.

Ózbekstan - Jańa Zelandiya qatnasları

redaktorlaw

Eki mámleket arasında diplomatiyalıq qatnasları 1992-jıl 19-martta ornatılǵan bolıwına qaramay, Jańa Zelandiya nıń geografiyalıq tárepten uzaqta jaylasqanlıǵı mámleketler arasındaǵı sawda-ekonomikalıq qatnaslarǵa óz tásirin kórsetip atır. 2004-jıl yanvar-noyabrde Ózbekstan Respublikası menen bolǵan tovar aylanbası 210,2 mıń AQSh dolların, onnan eksport 20,3 mıń, import 189,9 mıń AQSh dolların quradı. Ózbekstanda "SH'yek. 1 e\uye11 egu" Ózbekstan - Jańa Zelandiya qospa kárxanası bar. Jańa Zelandiya húkimeti óz mámleketindegi joqarı oqıw orınları magistraturasında tálim alıw ushın Ózbekstanlıq 4 studentke finanslıq járdem kórsetti. Sonıń menen birge, kem támiyinlengen shańaraq hayallarınıń tálimi ushın Samarqand isbilermen áyeller associaciyasına 5 mıń AQSh dolları muǵdarında grant ajırattı.



v  d  e