Әйтеке би: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Әйтеке би
Әйтеке би
	Сурет:Aiteke bi.jpg
Дүниеге келгені:	1644
Қайтыс болғаны:	1700
Мансабы:	би

Тарихын шолу

← Ескірек өңдеме Жаңарақ өңдеме →

Мазмұны өшірілді Content added

VisualWikitext

Inline

15:17, 2011 ж. маусымның 28 кезіндегі нұсқа

Әйтеке Байбекұлы(1644 -1700 жж.) — қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері.Әлім тайпасының төртқара руынан шыққан. Әмір-Темірдің бас кеңесшісі Ораз қажының бесінші ұрпағы. Бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ жұрты "Синесоф буа"(жаны пәк жан) атаған Сейітқұл әулиенің үшінші үрпағы. Әбілқайыр ханға дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан тұсында Самарқанды билеген Жалаңтөс батырдың жақын туысы. Әйтеке бес жасында молдадан оқып сауатын ашқан.

Өмірбаяны

Балалық шағы

Шешендік қасиетінің ашылуына әкесі мен Қосуақ бидің ықпалдары тиеді. Жеті жасынан бастап Әйтеке Жалаңтөс батыр мен атасы Ақша ханның төрбиесінде болады. Ол алғаш Ұлықбек медресесінде, кейін Жалаңтөс салдырған әйгілі "Тіллә-кари"(Алтынмен апталған), "Шердор" (Арыстанды) медресесінде білім алады. Нәтитжесінде дін, құқық, аспан әлемі, тарих, математика пәндерін, араб, парсы, шағатай, өзбек тілдерін меңгеріп шыққан.

Ел басқарушы би

Ақша бабасынан елшілік, ел басқару жолдарын үйренеді. Ал Жалаңтөс әскери қолбасшылық дағдыларына үйреткен. Медресені тамамдаған Әйтеке туған ауылына оралып, әкесімен ел басқару істеріне араласа бастайды. 21 жасында Бұқара мен Самарқан төңірегіндегі қазақ, өзбек, қарақалпақтардың бас биі болады. Ал жиырма бес жасында Кіші жүз халқы оны бас би етіп сайлайды. 1680 жылы Салқам Жәңгірдің ұлы Тәукені хан етіп сайлауға айрықша ат салысады. Кейін Тәуке хан құқықты "Хан кеңесін" сайлап, Әйтеке Кіші жүз атынан осы кеңестің мүшесі болып сайланған. Осы тұста елге жаңа заң үлгілерін жасау керек болды. Тәуке хан, Әнет баба, Соқыр Абыз, Майлы, Төле, Қазыбек т.б. билердің қатысуымен 1684 жылы "Жеті жарғы" қабылданды. Бұл заңдар жинағы қазақ қоғамындағы феодализмді нығайту бағытында маңызды рөл атқарды. Әйтеке ресми түрде хан кеңесшісі болды. Ол орталықтандырылған біртұтас қазақ хандығын құру жолында белсене ат салысты. Төле және Қазыбек билермен бірге Тәуке ханнан Абылайға дейін қазақ мемлекеттігінің эстафетасын алып өткен секілді. Қазақ елінің үш жүзінің бірлікте, тату өмір сүруінің қамын ойлаған қамқоршы болды. Өзін дана, әділ би, аузы дуалы шешен, ішкі жөне халықаралық күрделі мәселелерді шешуде төреші, жоңғар басқыншыларына табанды қарсылық көрсетуді ұйымдастыру жолында үлкен үлес қосқан озық ойлы қайраткер ретінде таныта білді.

Кіші жүз биі

Әйтеке би 25 жасынан бастап Кіші жүздің бас биі ретінде алғашында Ордабасыда, сонан кейін Күлтөбе мен Ұлытауда жыл сайын өткізілетін үш жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрады. Тәуке ханнан бастап дәстүр тапқан бұл жиындарда ұлт бірлігін нығайту мәселелері талқыланып, жүздер мен рулардың арасындағы өзара келіспеушіліктен туындайтын даулар шешілетін болған. Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен.

Жеті жарғы

"Жеті жарғыда" Әйтеке үсынған баптардың ішінде — "Сүйек құны", "Өнер құны" белгілі. 1685 жылы Әлі сұлтан мен қарапайым халық арасындағы үлкен жанжал дауға айналып кете жаздайды. Әлі сұлтанның тентек ұлы бір кедейдің сұлу, ақын, әнші-домбырашы қызына дегеніме көнбедің деп өшігіп, бір күні қыз қызыл орамал тартып, үйден ұзай бергенде, бүркітін шүйітіп, қастандық жасайды. Бүркіт қыздың басын мылжалап өлтіреді. Ашынған ағайындары төреден құн сұрайды. Әлі сұлтан оларды маңына жолатпай, барған билерді ит қосып қуып жібереді. Ақыры ел арасы екіге жарыла бастайды.Ең соңында құн сұраушылар жағы Әйтеке биге келіп өтініш жасайды. Ол қасына сіргелі батыры Қазыбекұлы Жабайды, байбақты батыры Шоланды ілестіріп Әлі сүлтанға барады. Әйтекенің айбарынан ығысатын Әлі сұлтан амалсыз құн төлеуге келіседі. Әйтеке қыз құнына қосымша оның өнерлі екенін айтып, "өнер құнын" және қыздың жоқтаушыларын келеке қылып, сүйек сындырғаны үшін "сүйек құнын" төлеуді талап етеді. Бұл екі құнның әрқайсысы негізгі құнның жартысына тең екен. Сөйтіп, Әйтекенің қаһарынан қаймыққан Әлі сұлтан толық екі құн төлеуге мәжбүр болады. Бүл оның ата дәстүр-салтына жетіктігімен бірге, өнерлі адамға айрықша құрметін көрсетеді.

Ұпақтары

Ел аузында Әйтеке айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар, баталар көп сақталған. Биді халық "айыр тілді Әйтеке" деп атаған. Әйтеке қайтыс болғаннан кейін Нұрата тауы маңын мекендеген төртқара ауылдарының көпшілігі Сыр бойына көшіп кеткен. Одан тараған алтыншы-жетінші ұрпақтары мен аталастары Қызылорда, Ақтөбе облыстарында, бірқатарлары Өзбекстандағы Нұрата ауданында тұрады. Ақтөбе облысының бұрынғы Қарабұтақ және Комсомол аудандары біріктіріліп, қазір Әйтеке ауданы аталады. Қазақстанның ірі қалаларында Әйтеке би аты көшелерге берілген. Ол Ташкенттен 75 шақырым жердегі Қауыншы жөне Шыназ ауылдарының маңында жерленген.^[1]

Пайдаланған әдебиет

↑ Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN: 978-601-01-0268-2

Тағы қараңыз

Үлгі:Stub: Қазақстан тұлғалары

[1] Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN: 978-601-01-0268-2

[1]

@@ 1-жол: / 1-жол: @@
 {{Infobox Biography
-| subject_name   = Байбекұлы, Әйтеке би
+| subject_name   = Әйтеке би
 | image_name     = Aiteke bi.jpg
 | image_size     = 180px
 | image_caption  =
 | date_of_birth  = [[1644]]
-| place_of_birth = Қыз-Бибі тау өңірі
 | date_of_death  = [[1700]]
 | place_of_death =
@@ 11-жол: / 10-жол: @@
 | spouse         =
 }}
+'''Әйтеке Байбекұлы'''(1644 -1700 жж.) — қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері.Әлім тайпасының [[төртқара|төртқара руынан]] шыққан. [[Әмір-Темір|Әмір-Темірдің]] бас кеңесшісі [[Ораз қажы|Ораз қажының]] бесінші ұрпағы. Бүкіл [[парсы]], [[өзбек]], [[қырғыз]], қазақ жұрты "Синесоф буа"(жаны пәк жан) атаған [[Сейітқұл|Сейітқұл әулиенің]] үшінші үрпағы. [[Әбілқайыр|Әбілқайыр ханға]] дейін Кіші жүздің сөзін ұстаған қазақтың биі. Есім хан тұсында [[Самарқанды|Самарқанды]] билеген [[Жалаңтөс|Жалаңтөс батырдың]] жақын туысы. Әйтеке бес жасында молдадан оқып сауатын ашқан.
-'''Байбекұлы Әйтеке би (Айтық)''' (1644—1700) — қазақтың [[Тәуке]], [[Болат]], [[Сәмеке]], [[Әбілмәмбет]], [[Абылай]] хандары тұсында мемлекет басқару ісіне араласқан мемлекет және қоғам қайраткері, Әз Тәуке хан құрған «[[Билер кеңесі]]нің» мүшесі, атақты шешен, Кіші жүздің төбе биі, «[[Жеті жарғы]]» аталатын заңдар кодексін шығарушылардың бірі.
+==Өмірбаяны==
-Шыққан тегі — [[Кіші жүз]]дің [[Әлімұлы]] тайпасынан. Ол қазіргі созылып жатқан Қыз-Бибі тауының етегінде өмірге келген.
+===Балалық шағы===
+Шешендік қасиетінің ашылуына әкесі мен [[Қосуақ би|Қосуақ бидің]] ықпалдары тиеді. Жеті жасынан бастап Әйтеке Жалаңтөс батыр мен атасы [[Ақша хан|Ақша ханның]] төрбиесінде болады. Ол алғаш [[Ұлықбек]] медресесінде, кейін Жалаңтөс салдырған әйгілі "Тіллә-кари"(Алтынмен апталған), "Шердор" (Арыстанды) медресесінде білім алады. Нәтитжесінде дін, құқық, аспан әлемі, тарих, математика пәндерін, [[араб]], [[парсы]], [[шағатай]], [[өзбек]] тілдерін меңгеріп шыққан.
+===Ел басқарушы би===
+Ақша бабасынан елшілік, ел басқару жолдарын үйренеді. Ал Жалаңтөс әскери қолбасшылық дағдыларына үйреткен.
+Медресені тамамдаған Әйтеке туған ауылына оралып, әкесімен ел басқару істеріне араласа бастайды. 21 жасында [[Бұқара]] мен [[Самарқан]] төңірегіндегі қазақ, өзбек, қарақалпақтардың бас биі болады. Ал жиырма бес жасында [[Кіші жүз]] халқы оны бас би етіп сайлайды. 1680 жылы [[Жәңгір|Салқам Жәңгірдің]] ұлы Тәукені хан етіп сайлауға айрықша ат салысады. Кейін [[Тәуке хан]] құқықты "[[Хан кеңесін]]" сайлап, Әйтеке Кіші жүз атынан осы кеңестің мүшесі болып сайланған. Осы тұста елге жаңа заң үлгілерін жасау керек болды. Тәуке хан, [[Әнет баба]], [[Соқыр Абыз]], [[Майлы]], [[Төле]], [[Қазыбек би|Қазыбек]] т.б. билердің қатысуымен 1684 жылы "[[Жеті жарғы]]" қабылданды. Бұл заңдар жинағы қазақ қоғамындағы [[феодализм|феодализмді]] нығайту бағытында маңызды рөл атқарды.
+Әйтеке ресми түрде хан кеңесшісі болды. Ол орталықтандырылған біртұтас қазақ хандығын құру жолында белсене ат салысты. Төле және Қазыбек билермен бірге Тәуке ханнан [[Абылай|Абылайға]] дейін қазақ мемлекеттігінің эстафетасын алып өткен секілді. Қазақ елінің [[үш жүз|үш жүзінің]] бірлікте, тату өмір сүруінің қамын ойлаған қамқоршы болды. Өзін дана, әділ би, аузы дуалы шешен, ішкі жөне халықаралық күрделі мәселелерді шешуде төреші, [[жоңғар]] басқыншыларына табанды қарсылық көрсетуді ұйымдастыру жолында үлкен үлес қосқан озық ойлы қайраткер ретінде таныта білді.
+===Кіші жүз биі===
+Әйтеке би 25 жасынан бастап Кіші жүздің бас биі ретінде алғашында [[Ордабасы|Ордабасыда]], сонан кейін [[Күлтөбе]] мен [[Ұлытау|Ұлытауда]] жыл сайын өткізілетін үш жүздің басшылары мен беделді адамдары бас қосқан жиындарға тұрақты қатысып тұрады. Тәуке ханнан бастап дәстүр тапқан бұл жиындарда ұлт бірлігін нығайту мәселелері талқыланып, жүздер мен рулардың арасындағы өзара келіспеушіліктен туындайтын даулар шешілетін болған. Қызу айтыс-тартыстар ушығып кетер тұста тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні іспетті жұрт тоқтасар бәтуаны Әйтеке би айтады екен.
+==Жеті жарғы==
+"[[Жеті жарғыда]]" Әйтеке үсынған баптардың ішінде — "[[Сүйек құны]]", "[[Өнер құны]]" белгілі. 1685 жылы [[Әлі сұлтан]] мен қарапайым халық арасындағы үлкен жанжал дауға айналып кете жаздайды. Әлі сұлтанның тентек ұлы бір кедейдің сұлу, ақын, әнші-домбырашы қызына дегеніме көнбедің деп өшігіп, бір күні қыз қызыл орамал тартып, үйден ұзай бергенде, бүркітін шүйітіп, қастандық жасайды. Бүркіт қыздың басын мылжалап өлтіреді. Ашынған ағайындары төреден құн сұрайды.
+Әлі сұлтан оларды маңына жолатпай, барған билерді ит қосып қуып жібереді. Ақыры ел арасы екіге жарыла бастайды.Ең соңында құн сұраушылар жағы Әйтеке биге келіп өтініш жасайды. Ол қасына сіргелі батыры [[Қазыбекұлы Жабай|Қазыбекұлы Жабайды]], [[Шоланды|байбақты батыры Шоланды]] ілестіріп Әлі сүлтанға барады. Әйтекенің айбарынан ығысатын Әлі сұлтан амалсыз құн төлеуге келіседі. Әйтеке [[қыз құны|қыз құнына]] қосымша оның өнерлі екенін айтып, "өнер құнын" және қыздың жоқтаушыларын келеке қылып, сүйек сындырғаны үшін "сүйек құнын" төлеуді талап етеді. Бұл екі құнның әрқайсысы негізгі құнның жартысына тең екен. Сөйтіп, Әйтекенің қаһарынан қаймыққан Әлі сұлтан толық екі құн төлеуге мәжбүр болады. Бүл оның ата дәстүр-салтына жетіктігімен бірге, өнерлі адамға айрықша құрметін көрсетеді.
+==Ұпақтары==
+Ел аузында Әйтеке айтқан билік, [[шешендік сөздер]], [[толғау|толғаулар]], [[бата|баталар]] көп сақталған. Биді халық "айыр тілді Әйтеке" деп атаған.
+Әйтеке қайтыс болғаннан кейін [[Нұрата тауы]] маңын мекендеген төртқара ауылдарының көпшілігі [[Сырдария|Сыр]] бойына көшіп кеткен. Одан тараған алтыншы-жетінші ұрпақтары мен аталастары [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]] облыстарында, бірқатарлары [[Өзбекстан|Өзбекстандағы]] Нұрата ауданында тұрады. [[Ақтөбе облысы|Ақтөбе облысының]] бұрынғы [[Қарабұтақ]] және [[Комсомол]] аудандары біріктіріліп, қазір [[Әйтеке ауданы]] аталады. Қазақстанның ірі қалаларында Әйтеке би аты көшелерге берілген.
+Ол [[Ташкент|Ташкенттен]] 75 шақырым жердегі [[Қауыншы]] жөне [[Шыназ]] ауылдарының маңында жерленген.<ref> Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”,  2009 ISBN: 978-601-01-0268-2 </ref>
+==Пайдаланған әдебиет==
-«Тобықты Әнет бидей баталы бол, Кіші жүз Әйтекедей аталы бол» деп атақты Сегіз серінің батасында айтылғандай, Әйтеке би аталы тұқымнан. Оның арғы атасы Сейітқұл Жәдікұлы [[Шығай хан]]ның серігі болған. Шығай хан [[Бұқар]]дың [[Абдолла хан]]ымен одақтас болып, [[Сырдария]]ның сағасындағы қонысын тастап, [[Самарқан]]ның теріскейіндегі Нұрата тауына көшкенде, сонымен бірге қарауындағы елін ертіп, қотарыла көшіп келеді. Осы Сейітқұлдың сегіз баласының бірі — Әйтеке бидің әкесі Ақша да, бірі — кейін Самарқанның билеушісі болған, қазақ ханы [[Салқам Жәңгір]] 600 жауынгермен [[жоңғарлар|жоңғар]] [[қоңтайшы]]сы Батырдың 50 мың әскерінің өтінде қалғанда, дер кезде көмекке жетіп, қазақ қолына айтулы жеңісті суырып әперетін атақты [[Жалаңтөс баһадүр]]. Жалаңтөс Самарқанға әмір болғаннан кейін ағасы Ақшаны [[Қоқан]]ның ханы етіп сайлатады.
+<references/>
-[[Ұлықбек медресесі]]нде оқып, тәлім алған Әйтеке әуелі атасы Ақша ханның , атасы өлгеннен кейін ағасы Жалаңтөстің тәрбиелерінде болып, ел басқару істерінің қыр сырымен танысады. Оның осы кезде көргені мен білгені кейін [[Тәуке хан]]ның ата заңы іспетті «[[Жеті жарғы]]ны» шығаруға қатысқанда да Әйтекеге осы алған білім мен жиған тәжірибенің көп көмегі тиген болу керек.
-Бір жағынан [[Қытай]], бір жағынан жоңғар, енді бір жағынан [[қазақ-орыс]] жерін торлап, шекараға әскерлерін шоғырландырған қиын күндерде Әйтеке би [[Төле би]]мен, [[Қазыбек би]]мен біріге отырып, елді, жерді қорғауға белсене араласады. Мәртөбе мен Күлтөбеде күнде жиын кезінде [[алты алаш]]ты аузына қаратқан сол үшеудің біреуі — орақ ауыз, от тілді Әйтеке би ел басына терістік шығыстан қара бұлт үйіріліп келе жатқан қарсаңда бір мақсатта тізе ажыратпай талай жыл бірге күрескен серіктерін тастап, дертті болып, ата жұртына — Нұрата тауына оралады. Ол дерт Алланың жіберген ауруы емес, «Тура би туғанына жақпайды» деп, ел тағдырына қатысты мәселеде бет пен беделге қарамай турасын тіліп айтқан бидің сөзін кек тұтқан сұлтандардың қастығы еді.
-Ата жұртқа келер алдында [[Төле би]], [[Қазыбек би]] секілді үзеңгілес серіктеріне сәлем ретінде жолдаған ұзақ толғанысында Әйтеке би: «Елінен айырылған ер бақытсыз, жерінен айырылған ел бақытсыз. Құдайым ондай күнді маған көрсетпегей!» деген екен. Елім деген ердің тілегі ақ қой қашанда. Көкірегі даңғыл дана би өзі тілегеніндей елінің «[[ақтабан шұбырынды]]ға» ұшырағанын көрмей, бұ жарық дүниемен хош айтысты.
 == Тағы қараңыз ==
@@ 29-жол: / 38-жол: @@
 [[Санат:Қазақстан тұлғалары]]
 [[Санат:Қазақ хандығы]]
+[[Санат:Билер]]
 [[Санат:1644 жылы туғандар]]
 [[Санат:1700 жылы қайтыс болғандар]]
+{{Stub: Қазақстан тұлғалары}}
+{{wikify}}