Jump to content

Перу: Засвар хоорондын ялгаа

Холбоос засах
Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлт
Content deleted Content added
VisualWikitext
б робот Нэмж байна: pa:ਪੇਰੂ
Vladivideo.png файлыг коммонсд Yann хэрэглэгч устгасан тул арилгагдлаа. Шалтгаан: per c:COM:SPEEDY.
 
(33 дундын хувилбарууд 9 хэрэглэгчид харагдахгүй)
Мөр 1: Мөр 1:
{{Short description|Өмнөд Америк дахь улс}}
{{Инфобокс Улс
{{About|Өмнөд Америк дахь улсын}}
|гадаад_нэр = {{Lang|es|<small>República del Perú</small>}} <small>'''(Испани)'''</small>
{{Инфобокс улс
|албан_ёсны_нэр =Бүгд Найрамдах Перу Улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Перу Улс
|богино_нэр =Перу
| native_name = {{nobold|{{native name|es|República del Perú}}}}
|далбааны_зураг =Flag of Peru (state).svg
| common_name = Перу
|сүлдний_зураг =Escudo nacional del Perú.svg
| name = {{collapsible list |titlestyle = background:transparent;line-height:normal;text-align:center;font-size:84%; |title = {{resize|1.0 em|Албан ёсны нэрс}}{{efn|name=a|Перу улсад бусад хэлийг хууль ёсны автохтон хэл гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн.
|сүлдний_төрөл =Төрийн
* [[Кечуа хэл]]: ''Piruw Ripuwlika''<!-- , {{IPA-xx|xx|IPA}} -->
|үндэсний_уриа =
* {{lang-ay|Piruwxa Ripuwlika}}<!-- , {{IPA-xx|xx|IPA}} -->}}
|төрийн_дуулал =
|{{Infobox
|газрын_зураг =LocationPeru.png
|subbox=yes
|нийслэл =[[Лима]]
|bodystyle=font-size:80%;font-weight:normal;
|албан_ёсны_хэлнүүд =[[Испани хэл]], [[кечуа хэл]], [[аймара хэл]]
|rowclass1 = mergedrow
|засаглалын_хэлбэр =Бүгд найрамдах улс
|label1=[[Кечуа хэл|Кечуа]]:
|удирдагчийн_цол1 =Ерөнхийлөгч
|data1={{lang|qu|Piruw Ripuwlika}}
|удирдагчийн_нэр1 =[[Алан Гарсиа]]
|rowclass2 = mergedrow
|удирдагчийн_цол3 =Ерөнхий сайд
|label2=[[Аймара хэл|Аймара]]:
|удирдагчийн_нэр3 =[[Ивед Симон]]
|data2={{lang|ay|Piruwxa Ripuwlika}}
|тусгаар_тогтносон_үйл_явдал1 =Испаниас тусгаар тогтносноо зарласан
}}
|тусгаар_тогтносон_огноо1 =1821 оны 7 сарын 28
}}
|газар_нутаг_эрэмбэ =19
|газар_нутаг =1,285,220
| image_flag = Flag of Peru.svg
| flag_type = [[Перугийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
|усны_эзлэх_хувь =8.8
| image_coat = Escudo nacional del Perú.svg
|хүн_амын_тооцоо =
| symbol_type = [[Перугийн төрийн сүлд|Сүлд]]
|хүн_ам_эрэмбэ =
| other_symbol = <div style="padding:0.3em;">[[File:Gran Sello de la República del Perú.svg|100px|link=Great Seal of the State]]</div>{{native phrase|es|[[Перугийн төрийн сүлд#Хувилбарууд|Gran Sello del Estado]]|nolink=on}}<br />Төрийн их тамга
|хүн_амын_тооцоо_хийсэн_он =
| other_symbol_type = [[Тамга|Үндэсний тамга]]
|хүн_амын_тооллого =
| national_motto = <br />{{native name|es|{{noitalic|"}}[[Firme y feliz por la unión]]{{noitalic|"}}|nolink=on}}<br />"Холбооны төлөө тууштай, баяртай"
|хүн_амын тооллого_хийсэн_он =
| national_anthem = <br />{{native name|es|{{noitalic|"}}[[Перугийн төрийн дуулал|Himno Nacional del Perú]]{{noitalic|"}}|nolink=on}}<br />"Перугийн төрийн дуулал"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:United States Navy Band - Marcha Nacional del Perú.ogg]]}}</div>
|хүн_амын_нягтшил =
| march = <br />{{native name|es|{{noitalic|"}}[[Перугийн төрийн далбаа#Тугуудын марш|Marcha de Banderas]]{{noitalic|"}}|nolink=on}}<br />"Тугуудын марш"<br /><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">{{center|[[File:Marcha de banderas (José Sabas Libornio Ibarra, 1895).ogg]]}}</div>
|хүн_амын нягтшил_эрэмбэ =
|ҮНБ =
| image_map = PER orthographic.svg
| map_caption = {{map caption|location_color=хар ногоон}}
|ҮНБ_эрэмбэ =
| image_map2 =
|ҮНБ-ий_тооцоо_хийсэн_он =
|1_хүнд_оногдох_ҮНБ =
| capital = [[Лима]]
| coordinates = {{Coord|12|2.6|S|77|1.7|W|region:PE-LIM_type:city(9,500,000)}}
|1_хүнд_оногдох_ҮНБ_эрэмбэ =
|ХХИ =
| largest_city = capital
| official_languages = [[Испани хэл]]
|ХХИ_эрэмбэ =
| languages_type = Давхар албан ёсны хэл
|ХХИ-ий_тооцоо_хийсэн_он =
|ХХИ_категори =
| languages = {{Plainlist|
* [[Кечуа хэл]]
|Мөнгөн_тэмдэгт =[[Нуево сол]]
* [[Аймара хэл]]
|мөнгөн_тэмдэгтийн_код =PEN
* [[Перугийн хэлнүүд|Бусад уугуул хэлнүүд]]
|цагийн_бүс =-5
}}
|цагийн_бүс_зун =
| ethnic_groups = {{unbulleted list
|домэйн_нэр =.pe
|60.2% [[Местисо]] ([[Европ гаралтай Перучууд|Цагаан]] ба [[Перугийн уугуул иргэд|уугуулын]] холимог)
|утасны_код =51
|25.8% [[Перугийн уугуул иргэд|Уугуул]]
|тэмдэглэл =
|5.9% [[Европ гаралтай Перучууд|Цагаан]]
|3.6% [[Хар Перучууд|Хар]]
|0.2% [[Япон Перучууд|Япон]] эсвэл [[Хятад Перучууд|Хятад]]
|1.0% Бусад
|3.3% Хариулаагүй
}}
| ethnic_groups_year = 2017{{efn|name=b|[[2017 оны Перугийн хүн амын тооллого|2017 оны улсын тооллогод]] анх удаа 12 ба түүнээс дээш насны хүмүүст хандсан угсаатны соёлын бодит байдлыг төсөөлж, илүү сайн ойлгохын тулд тэдний удам угсаа, зан заншил, гэр бүлийн гарал үүсэл гэх мэт элементүүдийг харгалзан үзэн угсаатны өөрийгөө тодорхойлох асуултыг оруулсан болно.}}
| demonym = [[Перучууд]]
| government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]<ref name="Draft">{{cite journal |last=Shugart |first=Matthew Søberg |date=September 2005 |title=Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns |url=http://dss.ucsd.edu/~mshugart/semi-presidentialism.pdf |url-status=dead |journal=Graduate School of International Relations and Pacific Studies |archive-url=https://web.archive.org/web/20080819200307/http://dss.ucsd.edu/~mshugart/semi-presidentialism.pdf |archive-date=19 August 2008 |access-date=31 August 2017 }}</ref><ref name="Dual">{{cite journal |last=Shugart |first=Matthew Søberg |author-link=Matthew Søberg Shugart |date=December 2005 |title=Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns |journal=French Politics |volume=3 |issue=3 |pages=323–351 |issn=1476-3427 |oclc=6895745903 |doi=10.1057/palgrave.fp.8200087 |doi-access=free |quote=Only in Latin America have all new democracies retained a pure presidential form, except for Peru (president-parliamentary) and Bolivia (assembly-independent). }}</ref>
| leader_title1 = [[Перугийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1 = [[Дина Болуарте]]
| leader_title2 = [[Перугийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2 = Сул
| leader_title3 = [[Перугийн Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name3 = [[Альберто Отарола]]
| leader_title4 = [[Бүгд Найрамдах Перу Улсын Конгрессын дарга|Конгрессын дарга]]
| leader_name4 = Алехандро Сото Рейес
| legislature = [[Бүгд Найрамдах Перу Улсын Конгресс|Бүгд Найрамдах Улсын Конгресс]]
| sovereignty_type = [[Перугийн тусгаар тогтнолын дайн|Тусгаар тогтнол]]
| sovereignty_note = ([[Испанийн түүх (1814-1873)|Испаниас]])
| established_event1 = [[Перугийн тусгаар тогтнолын дайн|Тунхагласан]]
| established_date1 = 7 сарын 28, 1821 он
| established_event2 = [[Аякучогийн тулалдаан|Баталсан]]
| established_date2 = 12 сарын 9, 1824 он
| established_event3 = Хүлээн зөвшөөрөгдсөн
| established_date3 = 8 сарын 14, 1879 он
| area_km2 = 1,285,216
| area_rank = 19
| area_sq_mi = 496,225 <!-- Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]] -->
| percent_water = 0.41 <!-- CIA World Factbook -->
| population_estimate = 32,440,172<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Peru|access-date=22 June 2023|year=2023}}</ref>
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 46
| population_density_km2 = 23 <!--UN World Population Prospects-->
| population_density_sq_mi = 57 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 197
| GDP_PPP = {{increase}} $556.680&nbsp;тэрбум<ref name="imf2">{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=31&pr.y=8&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=293&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Peru|publisher=International Monetary Fund|access-date=18 January 2020|archive-date=17 January 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210117125604/https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=31&pr.y=8&sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=293&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|url-status=live}}</ref>
| GDP_PPP_year = 2023
| GDP_PPP_rank = 45
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $16,132<ref name="imf2" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 96
| GDP_nominal = {{increase}} $268.235&nbsp;тэрбум<ref name="imf2" />
| GDP_nominal_year = 2023
| GDP_nominal_rank = 49
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $7,772<ref name="imf2" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 87
| Gini = 41.5 <!--number only-->
| Gini_year = 2019
| Gini_change = decrease <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=PE |title=Gini Index |publisher=[[World Bank]] |access-date=14 July 2021 |archive-date=7 May 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507153612/https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=PE |url-status=live }}</ref>
| Gini_rank =
| HDI = 0.762 <!-- number only -->
| HDI_year = 2021 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year -->
| HDI_change = increase <!-- increase/decrease/steady -->
| HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_rank = 84
| currency = [[Перугийн соль]]
| currency_code = PEN
| time_zone = [[Перугийн цаг|ПЕЦ]]
| utc_offset = −5
| date_format = өө/сс/жжжж ([[Манай эрин|МЭ]])
| drives_on = баруун
| calling_code = [[Перу дахь утасны дугаар|+51]]
| iso3166code = PE
| cctld = [[.pe]]
| religion = {{unbulleted list
|{{Tree list}}
* 88.2% [[Христийн шашин|Христ]]
** 70.2% [[Католик сүм|Ромын Католик]]
** 18% [[Евангелизм]]
{{Tree list/end}}
|8.3% [[Шашин шүтлэггүй байдал|Шашингүй]]
|3.5% бусад}}
| religion_ref = <ref>{{cite web |url=https://es.statista.com/grafico/28553/las-religiones-mas-comunes-en-latinoamerica/ |title=Catholicism and evangelism: the two most common religions in Latin America |website=Statista |access-date=18 November 2022 |url-status=live }}</ref>
| religion_year = 2022
}}
}}
'''Бүгд Найрамдах Перу улс''' ({{Lang-es|República del Perú}}) буюу '''Перу''' ({{Lang|es|''Perú''}}) нь [[Өмнөд Америк]]ийн баруун хэсэгт орших [[бүгд найрамдах улс]] юм. Хойд талаараа [[Колумб]], баруун хойд талаараа [[Эквадор]], зүүн талаараа [[Бразил]], зүүн урд талаараа [[Боливи]], урд талаараа [[Чили]] улсуудтай хиллэх бөгөөд баруун талаараа [[Номхон далай]]гаар хүрээлэгдэнэ. [[Нийслэл]] нь [[Лима]].
{{Өмнөд Америк}}


'''Бүгд Найрамдах Перу Улс''' хэмээх '''Перу́''' ({{lang-es|Perú}}) нь [[Өмнөд Америк]]ийн өрнөд хэсэгт оршдог [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] '''[[улс]]''' юм. Умард талаараа [[Эквадор]], [[Колумб]], дорнод талаараа [[Бразил]], өмнөд талаараа [[Боливи|Болив]], [[Чили]] таван улстай тус тус хиллэж, өрнөд талаараа [[Номхон далай]]д өргөн уудам газар нутагтай.
[[Ангилал:Перу| ]]


Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ [[Дэлхийн улс орны газар нутгийн хэмжээ|дэлхийд 19-р том]] буюу 1.28 сая хавтгай дөрвөлжин километр байна. Нутгийн баруун эргийн дагуу [[Андын нуруу]] байх ба [[Амазон]]ы сав газрын хэсэг мөн улсын нутагт байснаар уур амьсгалын хуьд эрс тэс өөр өөр байна. Нийт 32 сая хүн оршин амьдарч байгаагаас нийслэл бөгөөд хамгийн том хот [[Лима]]д 9 сая хүн оршин суудаг. 1551 онд [[Лимагийн их сургууль]] байгуулагдсан нь бүс нутагтаа анхных болно. Хүн амын ихэнх нь [[местисо]] (нутгийн индиан-цагаан арьсны холимог) төрлийн хүн байх ба үлдсэн нь [[Европ]], [[Африк]], [[Ази]]йн гаралтай хүмүүс байна. Үндсэн хэл нь [[испани хэл|испани]] байх ба нутгийн уугуул хэл болох [[кечуа хэл|кечуа]], [[аймара хэл|аймара]] зэрэг олон хэл мөн албан ёсоор зөвшөөрөгджээ. Хүн амын ихэнх нь [[христийн шашин]], тэр дундаа [[католик]] урсгалыг дагадаг. Соёлын энэ олон янз байдал нь дүрслэх урлаг, идээ унд, уран зохиол, дуу хөгжимд тусгалаа олжээ.
[[ab:Перу]]

[[ace:Pèru]]
1821 онд Перу улс тогтосноо зарлан тунхагласан ба [[Хосе Франциско де Сан-Мартин]], [[Симон Боливар]] нарын чөлөөлөгч нар тусгаар тогтнолын төлөө Испанийн [[даргач]] нартай байлдаж 1824 онд [[Аякучогийн тулалдаан]]д ялснаар тусгаар тогтнолыг бүрнээ олжээ. Дараагийн жилүүдэд улс төр, эдийн засгийн хувьд хөлөө олоход амаргүй байсан ба 1879-1884 онд [[Номхон далайн дайн]]д [[Болив]]той холбоолж орсон боловч [[Чили]]д ялагджээ. 20-р зуунд дотоодын зөрчил, бослого, төрийн эргэлт үе үе тохиолдсон ба мөн эдийн засгийн өсөлт, тогтвортой байдал ээлжилж байв. 1990-ээд оноос эхлэн [[неолиберал]] эдийн засгийн загвараар хөгжиж байна. 2000-аад онд [[түүхий эдийн үнийн өсөлт]] бий болсон ба мөн [[ядуурал]] буурчээ.
[[af:Peru]]

[[ak:Peru]]
Перу улс нь төлөөллийн [[ардчилал]] бүхий [[бүгд найрамдах засаг]]тай. Төрийн байгууламжийн хувьд [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] бөгөөд засаг захиргааны зорилгоор 25 нутагт хуваагддаг. [[Хүний хөгжлийн индекс]]ээр өндөр гэж дүгнэгдэж байна. [[ДНБ]]-ийн өсөлт 2017 онд 5.9% байсан нь харьцангуй өндөр өсөлт бөгөөд аж үйлдвэрийн салбарын өсөлт 2018 онд 9.6% байсан нь дэлхийд тэргүүлэх өсөлт юм. Гол салбар нь [[уул уурхай]], [[аж үйлдвэр]], [[загас агнуур]], [[хөдөө аж ахуй]] бөгөөд мөн [[харилцаа холбоо]], [[био технологи]]йн салбар өсч байгаа. [[Номхон далайн ирвэс]] хэмээх [[Мексик]], [[Колумб]], Перу, [[Чили]] дөрвөн улсын улс төр, эдийн засгийн холбоонд нэгдсэн ба мөн [[Ази-Номхон далайн хамтын ажилл]], [[Номхон далайн хамтын ажиллагаа]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]] зэрэгт гишүүнээр элсчээ. [[НҮБ]]-д 1945 онд гишүүнээр элссэн.
[[als:Peru]]

[[am:ፔሩ]]
== Түүх ==
[[an:Perú]]
=== Инкийн соёл иргэншил ===
[[ang:Peru]]
[[Зураг:Moche_earrings.jpg|thumb|left|Алт, оюуг шитгэн хийсэн моче дайчны дүрс бүхий ээмэг]]
[[ar:بيرو]]
НТӨ өмнөх 13-р мянганд хамаарах хүн амьдарч байсан өлгий Хуака Приета сууринаас олдож байв. Энэ нутагт усалгааны систем, газар хагалбар зэргийг газар тариаланд ашиглаж, мал аж ахуй, загасны аж ахуй мөн дэлгэрчээ. НТӨ 3000-1800 оны хоорондох дурсгалыг [[Карал]]ын, [[Чав]]ын соёл гэх мэтээр үүссэн нутгаар нь нэрлэжээ. Харин НТӨ 1000-200 оны үеийн [[Куписник]]ийн соёлын үеийн ваар сав дурсгал мөн олдсон ба НТ 100–700 оны үе эрэг дагуу [[Паракас]], [[Нацка]], Вари, Чиму, Моче зэрэг нутаг их хөгжсөнөөс [[Моче]] нь маш хөгжсөн нийгэм байжээ.<ref>{{cite journal|doi=10.2307/971715|jstor=971715|title=Archaism or Tradition?: The Decapitation Theme in Cupisnique and Moche Iconography|last=Cordy-Collins |first=Alana |volume =3|issue =3|date= 1992|pages= 206–220|journal=Latin American Antiquity|s2cid=56406255 }}</ref> Энд усалтай газар тариалан эрхэлж, боловсронгуй ваар сав, төмөр эдлэл, сүрлэг барилга байгууламжтай байв. [[Чиму]] болохоор 1140-1450 онд хэрэмт хоттой байсан ба нийслэл нь өнөөгийн Труяилло орчим байжээ. [[Титикака]] нуурын өндөрлөг газарт [[Тиахуанако]] соёл оршин байсан ба өнөөгийн [[Аякучо]] хот орчим НТ 500-1000 оны хооронд маш том суурин буюу [[Вари]] соёл оршин тогтножээ.<ref>[http://countrystudies.us/peru/2.htm Pre-Inca Cultures] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20161103012150/http://countrystudies.us/peru/2.htm |date=3 November 2016}}. countrystudies.us.</ref>
[[arz:بيرو]]

[[ast:Perú]]
[[Зураг:Machu_Picchu,_Peru.jpg|thumb|left|15-р зуунд баригдсан [[Инк]]ийн [[Мачу Пикчу]] цайз]]
[[ay:Piruw]]
15-р зуунд [[Инк]] соёл иргэншил хүчирхэгээр оршин тогтнож нийслэл нь [[Кузко]]д байв. Кузко нь эхэндээ [[кечуа]] хүмүүс байсан бол улс өргөжиж эргэн тойрноо хамарсан гүрэн болжээ. Пачакути хааны үед байлдан дагуулал идэвхжиж түүний хүү Топа Инка Юпанкуйн үед Андын ихэнх газрыг хамааруулсан нь 9-16 сая оршин суугчтай болгожээ. Пачакути хаан бурхнаас илгээгдсэн буюу Нарны бурханы зарилгаар Кузког гайхамшигтайгаар цогцлоон хөгжүүлжээ. 1438-1533 оны хооронд Инк нь өмнө зүгт [[Чили]]йн умард хэсэг, умард зүгт [[Колумб]]ын өмнөд хэсэг, дорнод зүгт [[Амазон]]ы ширэнгэн ой, өрнөд зүгт [[Номхон далай]] хүртэл тэлсэн өргөн уудам газар нутгийг эзэлжээ. Хааныг «[[Нар]]ны хүү» гэж өргөмжилдөг байв.<ref>[https://web.archive.org/web/20091110041802/http://www.nflc.org/Reach/7ca/enCAInca.htm "The Inca"] at the Wayback Machine (archived 10 November 2009) ''The National Foreign Language Center at the University of Maryland.'' 29 May 2007. Retrieved 27 July 2014.</ref>
[[az:Peru]]

[[bar:Peru]]
=== Испанийн колони ===
[[bat-smg:Perū]]
[[Зураг:La_Captura_de_Atahualpa_-_Juan_Lepiani_1920s.png|thumb|left|1532 он Кажамаркийн тулалдаанд Атахуалпаг баривчилж байгаа нь. 1920 онд Хуан Лепиани зурсан зураг]]
[[bcl:Peru]]
[[Атахуалпа]] нь эцгээ өөд болсны дараа эцэг нэгт ах [[Хуаскар]]ыг байлдан ялсан ба [[инк]]ийн сүүлийн хаан байх тавилантай байжээ. 1532 онд
[[be:Перу]]
[[Франциско Пицарро]]гоор удирдуулсан [[Испани]]йн эзлэн түрэмгийлэгчид [[чанка]], [[хуанка]], [[канар]], [[чапоя]] зэрэг индиан овгоор замчлуулан ирж [[Кажамаркийн тулалдаан]]д инкийг байлдан дагуулж Атахуалпа хааныг баривчилжээ. Хүчирхэг инкийг буулган авсан нь Испанийн хувьд [[Өмнөд Америк]] дахь дайны чухал ололт байсан ба өмнө нь хэд хэд мөргөлдсөний дараа ийнхүү ноёрхлоо тогтоож, [[Перу колони]]йг үүсгэн байгуулсан гээд [[Лима]]д төвлөжээ. Хамгийн сүүлийн инкийн эсэргүүцэл нь 1572 онд [[Вилькабамба]] дахь [[Инкийн шинэ улс]]ыг даран сөнөөснөөр эцэслэжээ.
[[be-x-old:Пэру]]
[[bg:Перу]]
Нутгийн [[индиан]] хүмүүс шинээр ирж буй [[колони]]члогчидтой аажимдаа нийгэм эдийн засгийн харилцаанд орж шинэ тахал тусаж хүн амын тоо буурчээ.<ref>{{cite journal|doi=10.1111/j.1467-8306.1992.tb01968.x|jstor=2563354|last=Lovell |first=W. George |year=1992 |title='Heavy Shadows and Black Night': Disease and Depopulation in Colonial Spanish America |journal= Annals of the Association of American Geographers |volume=82 |issue=3 |pages=426–443}}</ref> [[Франциско Толедо]] захирагч 1570-аад оны үед эндээс алт, мөнгө зэрэг олборлохоор нутгийн индианчуудыг ажлын гол хүч болгосон. Өнөөгийн Болив дахь [[Потоси]] болон Перугийн [[Хуанкавелика]] нутгууд дахь гол нөөцийг түшиглэн ашигт малтмал олборлох болов. Испанийн худалдааны онгоцууд Акапулкогоор дамжин Перуг Ази-Америкийн худалдааны замд холбож байв. Тухайн үед [[Панам]]ын захирагч байсан [[Дон Себастьян Хуртадо де Коркуера]] нь Филиппинд [[Замбоанга]] хотод шинээр суурьшихыг хариуцаж байхдаа Перугийн цэрэг, колоничлогчидыг авчран суулгаж байсан нь түүхэнд тэмдэглэгджээ.<ref>{{cite journal|doi=10.1111/j.1467-8306.1992.tb01968.x|jstor=2563354|last=Lovell |first=W. George |year=1992 |title='Heavy Shadows and Black Night': Disease and Depopulation in Colonial Spanish America |journal= Annals of the Association of American Geographers |volume=82 |issue=3 |pages=426–443}}</ref>
[[bi:Peru]]

[[bm:Peru]]
[[Зураг:Basílica_Catedral_Metropolitana_de_Lima.jpg|thumb|Лимагийн [христийн] төв дуган 15-17-р зуунд баригдаж байв]]
[[bn:পেরু]]
Колоничлол гүнзгийрэхийн хэрээр эдийн засгийн харилцаа өргөжиж, мөн дагаад [[христийн шашин]] буюу католик урсгал нэвтэрчээ. Кузкогийн Кориканча сүмийн зэргэлдээ католик сүмүүд баригдсан дэлгэрчээ. Португалын колонийн тэлэлт буюу өнөөгийн Бразилын тэлэлтийг Испанийнхан тухайн үед зогсоож дийлээгүй. 18-р зуунд Испанийн хаан ширээ [[Бурбон]] урагт шилжсэнээр эдийн засгийн [[Бурбоны шинэтгэл|шинэтгэл]] явуулаад [[Шинэ Гранада|Шинэ Гранадын]] колонийг Перугийнхаас таслан үүсгэсэн ба колониудад [[татвар]] өсгөж дарамталсан ба энэ нь явсаар бослого хөдөлгөөнд өдөөж, нэгэн зууны дараа тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн ялах суурь нэгэн шалтгаан болжээ. Перуд байсан соёл дээр колонийн шалтгаанаар ирсэн соёл угсаатны холимог нийгэм бүрдсэн ба нутгийн уугуул иргэдээс 1742 онд [[Хуан Сантос Атахуалпа]], 1780 онд [[2-р Тупак Амару]] нарын бослого нь Испанийн удирдлагын эсрэг боссон гол тэмцэл байв.<ref>{{cite encyclopedia |title=Túpac Amaru II |url=https://www.britannica.com/biography/Tupac-Amaru-II |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |access-date=10 July 2018 |archive-date=3 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190603132731/https://www.britannica.com/biography/Tupac-Amaru-II |url-status=live }}</ref>
[[bo:པེ་རུ།]]

[[bpy:পেরু]]
=== Тусгаар Перу ===
[[br:Perou]]
[[Зураг:La_Independencia_del_Perú.jpg|thumb|left|Сан Мартин тусгаар тогтнолыг зарлан тунхагласан]]
[[bs:Peru]]
19-р зууны эхэнд Өмнөд Америкийн улсууд тусгаар тогтносны адилаар Перу Испанийн захиргааны эсрэг дайтан ялж тусгаар тогтнов. Перу дахь Испанийн захиргааны хэсэг болох [[креоло]] олигархиуд босогчидтой дайтаж байсан ба [[Ла Платын колони]]д тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн ялснаас 21 хоног болоход [[Хосе де Сан Мартин]] цэрэг шинээр элсүүлж [[Андын цэрэг|Андын цэргийг]] үүсгэжээ. 1818 онд тэрээр Чилийн жанжин [[Бернардо О Хиггинстэй]] нийлж [[Чили]]йг чөлөөлж, 1820 онд Перугийн [[Паракас]] боомт руу 8 хөлөг онгоц илгээн [[Писко]] хотыг эзлээд [[Хуачо]]д төвлөж Лимагийн [[Каллао]] боомтыг бүсэлжээ. Перу нь Испанийн ноёрхлын том түшиц тул Сан Мартин эхлээд дипломат аргаар чөлөөлөхийг зорьж Лима дахь колонийн захирагч руу элч илгээсэнд амжилтгүй болсон. Перугийн колонийн захирагч [[Хоакин де ла Пасела]] нь [[Хосе де ла Серна]]д үүрэг өгч Лимаг хамгаал гэсэн боловч тэр буцаж ноцон Лимад ирж захирагч болжээ. 1821 оны 7 сарын 12-нд Сан Мартин Лимаг эзэлж 7 сарын 28-нд Перугийн тусгаар тогтнолыг зарлан тунхаглаж, анхны төрийн далбааны загварыг зохион бүтээсэн түүхтэй. [[Дээд Перу]] буюу өнөөгийн [[Болив]] нь [[Симон Боливар]]ыг очтол дахин гурван жил тусгаар тогтнолыг хүлээжээ. Хосе де Сан Мартиныг «Перуг ивээн хамгаалагч» хэмээн өргөмжилсөн.
[[ca:Perú]]

[[cbk-zam:Peru]]
Симон Боливар [[Шинэ Гранада]]г чөлөөлсөний дараа жил 1822 онд Сан Мартин Боливар нар нь Куакильд хуралдан Перугийн үлдсэн хэсгийг бүрэн чөлөөлөхөөр хэлэлцэж, Боливарт төрийн эрхийг өгчээ. 1824 онд Аякучогийн тулалдаанд [[Антонио Хосе де Сукре]]тэй нийлэн Испанийн үлэмж хүчнийг ялан дийлснээр Перу болон Дээд Перу (Болив) бүхлээрээ тусгаар тогтнож чаджээ. Тусгаар тогтнолын эхний жилүүд цэргийн эрхтнүүдийн эрх мэдлийн төлөө тэмцэлтэй буюу улс төрийн тогтворгүй байдалтай байв.
[[ceb:Peru]]

[[ch:Perú]]
1840-1860 онд Перу нь [[Рамон Кастилья]] ерөнхийлөгчийн үед улс төрийн тогтвортой байж [[гуано]] шувууны экспортоос шалтгаалж улсын орлого нэмэгдэв. 1870-аад улсын сан хоосорч, өрөнд орж, улс төрийн тэмцэл дахин ихэссэн. Төмөр зам барих ажлыг эхлүүлж амжилттай барьсан ч ба энэ нь мөн тухайн үед улсыг дампууруулах шалтгаан болсон. 1879-1884 онд Боливтой эвсэл болон [[Номхон далайн дайн]]д оролцсон ч Чилид ялагдаж [[Атакамын цөл]] дэх [[Такна]] [[Арика]] хоёр нутгийг Чилид алджээ. Дайны дараанаас нийгэм улс төрийн шинэчлэл явуулснаар 1900 он болоход улс төр тогтворжисон.
[[ckb:پێروو]]

[[co:Perù]]
=== 20-р зуун ===
[[crh:Peru]]
Дайны дараа Сивилиста («иргэний») намын үед тогтсон тогтвортой байдлы дараа Аугусто Лехия гэх дарангуй удирдагч төрийг барьсан. Лехиягийн үеийг [[Их хямралын үе]] ирснээр унагаж Америкийн Ардын Хувьсгалт Эвсэл төр барив. Энэ нам болон элит, цэргийн хүчний нэгдсэн эвсэл хоёрын хооронд дараагийн 30 жилийн тэмцэл өрнөжээ. 1929 онд Чилитэй удаан хэлэлцсэний дараа Такнаг Перу буцаан авчээ. 1941 онд Перу-Эквадорын дайн болж хил тогтоосон ба Колумбтай мөн хилийн маргаан үүсгээд дараа нь эцэслэжээ. 1948 онд цэргийн хүчээр Мануэль Одриа генерал ерөнхийлөгч болж сөрөг хүчнийг ихээр дарав.
[[cs:Peru]]

[[cv:Перу]]
1968 онд Фернандо Белунде Терри ерөнхийлөгч болсон ч цэргийн эргэлтээр Хуан Веласко Альварадо төрийн эрхэнд гарч Америкийн компанийн мэдэлд байсан газрын тосны компанийг төрийн өмчинд авч, газар тариаланд шинэтгэл хийв. Энэ шинэтгэл нь том газар эзэмшигчдийн газрыг хурааж хоршоо байгуулсан тариаланчдад хувааж өгсөн ба боловсролын системд уугуул хэлийг испани хэлний зэрэгцээ түвшинд авч үзжээ. Америкаас зайлж гуравдагч хөршийн бодлого эрэлхийлсэн ба АНУ зарим хоригийг Перуд тавьжээ. 1981 онд Эквадортой хилийн жижиг нутгийн төлөө мөргөлдөн ялсан. 1985 оноос хойш инфляцид өртөн 1990 онд жилийн 7650% буюу оргилдоо хүрээд, 1991 онд 139% гэх мэтээр буурсан.
[[cy:Periw]]

[[da:Peru]]
1992 онд гарсан төрд гарсан генерал [[Альберто Фүжимори]] нь мэдээллийн хэрэгслийг хяналтандаа авч, эмзэг бүлгийн бөглүү тосгоны эмэгтэйчүүдийг цэргийн хүчээр хядсан бөгөөд 300000 гаруй хүний аминд хүрч, дараа нь 2000 онд Фүжимори авилга авснаасаа болж буун Япон руу оргон зайлжээ.<ref name="CANbio2">{{cite journal|last1=Gaussens|first1=Pierre|date=2020|title=The forced serilization of indigenous population in Mexico in the 1990s|journal=Canadian Journal of Bioethics|volume=3|issue=3|pages=180+|doi=10.7202/1073797ar |s2cid=234586692 |quote=a government plan, developed by the Peruvian army between 1989 and 1990s to deal with the Shining Path insurrection, later known as the 'Green Plan', whose (unpublished) text expresses in explicit terms a genocidal intention}}</ref>
[[de:Peru]]

[[diq:Peru]]
=== 21-р зуун ===
[[dsb:Peru]]
Фүжиморийн дэглэм төгссөнөөс хойш эдийн засгийг тогтворжуулах болон авлигын эсрэг тэмцэж байна. Хэд хэдэн өмнөх ерөнхийлөгч авлигын хэргээр ял сонсож, нэг нь амиа хорложээ. Олон асуудал байгаа боловч зарим хэмжээгээр ахицтай шийдэгдэж байна.
[[dv:ޕެރޫ]]

[[ee:Peru]]
== Төр засаг ==
[[el:Περού]]
Перу нь олон намын тогтолцоотой, ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан бүгд найрамдах засагтай улс юм. Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс болно. 1993 оны үндсэн хуулиар либерал ардчилсан тогтолцоог баталжээ. Эрх мэдэл гурван салбартай:
[[en:Peru]]

[[eo:Peruo]]
#Хууль тогтоох эрх мэдэл: Перугийн хууль тогтоох байгууллага нь нэг танхим бүхий Конгресс (их хурал) байна. Их хурлын гишүүнийг аймаг бүрийн болон гадаад дахь Перугийн иргэдийн хүн амын тоонд нь харьцуулж 130 төлөөлөгч байхаар сонгосон. Лима аймаг хамгийн олон буюу 36 төлөөлөгчтэй. Их хурлын нэг хүчирхэг байдал нь Ерөнхийлөгчийг огцруулах хүчин чадалтай буюу Гүйцэтгэх эрх мэдлийн салбараас хүчтэй байна.
[[es:Perú]]
#Гүйцэтгэх эрх мэдэл: Гүйцэтгэх эрх мэдлийг ерөнхийлөгч, түүний тохоон томилсон Сайд нарын зөвлөл хэрэгжүүлнэ. Ерөнхийлөгч нь шууд сонгуулиар дахин сонгогдох эрхгүйгээр 5 жилийн хугацаатайгаар сонгогдоно. Сайд нарын тоо 18 байна. Ерөнхийлөгч мөн Их хуралд итгэл үзүүлэх эсэх санал тавьж болно.
[[et:Peruu]]
#Шүүх эрх мэдэл: Перугийн дээд шүүх нь шүүх эрх мэдлийн дээд байгууллага байна. 18 гишүүнтэй.
[[eu:Peru]]

[[ext:Perú]]
=== Орон нутаг ===
[[fa:پرو]]
[[Зураг:Peru_-_Regions_and_departments_(labeled).svg|thumb|Нэгдүгээр зэргийн 26 нутаг]]
[[fi:Peru]]
Перу улс нь төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс бөгөөд засаг захиргааны зорилгоор 1-р түвшинд 26 нутаг болж хуваагддаг. Үүний 24 нь муж ({{lang-es|departamento}}), 1 нь аймаг (''provincia''), 1 нь үндсэн хуулийн аймаг (''provincia constitucional'') болно. Мужууд цааш 196 аймаг болж хуваагддаг. Аймгууд цааш дүүрэгт (''distrito'') хуваагдана.
[[fiu-vro:Peruu]]

[[fo:Peru]]
Лима аймаг нь [[Лима]] хот буюу улсын нийслэл байрладаг. Лима хотын бөөгнөрөл нь 11 сая хүнтэй ба энэхү Лима аймаг болон Кальяо үндсэн хуулийн аймгийн нутгуудыг хамардаг, Өмнөд Америктаа Бразилын [[Сан Паулу]], [[Рио де Жанейро]], Колумбын [[Богота]]гийн дараа орох томд тооцогдоно.
[[fr:Pérou]]

[[frp:Pèrou]]
[[Кальяо]] боомтыг багтаасан Кальяо үндсэн хуулийн аймаг дээр 24 мужийг нэмээд эдгээрийг нутгийн удирдлагатай буюу өөрийн хуралтай, хэрэгжүүлэх эрх мэдлийг нутгийн засаг дарга удирддаг бол аймгийн түвшинд нутгийг хотын удирдлага буюу захирагч удирддаг. Энэхүү удирдлагын ялгаатай байдал нь олон нийтийг хэрхэн оролцуулах вэ гэдэгтэй холбоотой ажээ. Төрийн бус байгууллагууд энэхүү төвлөрсөн удирдлагын системд оролцох боломжтой байдаг.
[[frr:Peruu]]

[[fy:Perû]]
Нэгдүгээр зэргийн 26 нутаг: 24 муж, 1 аймаг, 1 үндсэн хуулийн аймаг. Үүнд:
[[ga:Peiriú]]

[[gag:Peru]]
{{Col-begin}}
[[gd:Pearù]]
{{Col-break}}
[[gl:Perú]]
* [[Амазонас]]
[[gn:Perũ]]
* [[Анкаш]]
[[got:𐍀𐌰𐌹𐍂𐌿]]
* [[Апуримак]]
[[gu:પેરુ (દેશ)]]
* [[Арекипа]]
[[gv:Yn Pheroo]]
[[hak:Pi-lû]]
* [[Аякучо]]
* [[Кахамарка]]
[[he:פרו]]
* [[Кальяо]]
[[hi:पेरू]]
[[hif:Peru]]
* [[Куско]]
{{Col-break}}
[[hr:Peru]]
* [[Уанкавелика]]
[[hsb:Peru]]
[[ht:Pewou]]
* [[Уануко]]
[[hu:Peru]]
* [[Ика]]
[[hy:Պերու]]
* [[Хунин]]
* [[Ла Либертад]]
[[ia:Peru]]
* [[Ламбаеке]]
[[id:Peru]]
* [[Лима аймаг]]
[[ie:Perú]]
* [[Лима муж]]
[[ilo:Peru]]
[[io:Peru]]
* [[Лорето]]
{{Col-break}}
[[is:Perú]]
* [[Мадре де Дьос]]
[[it:Perù]]
* [[Мокегуа]]
[[iu:ᐱᕉ]]
[[ja:ペルー]]
* [[Паско]]
[[jbo:perus]]
* [[Пьюра]]
[[jv:Peru]]
* [[Пуно]]
* [[Сан Мартин]]
[[ka:პერუ]]
[[kaa:Peru]]
* [[Такна]]
[[kk:Перу]]
* [[Тумбес]]
[[kl:Peru]]
* [[Укаяли]]
{{col-end}}
[[kn:ಪೆರು]]

[[ko:페루]]
== Тэмдэглэл ==
[[ku:Perû]]
{{notelist}}
[[kv:Перу]]

[[kw:Perou]]
== Лавлах холбоос ==
[[ky:Перу]]
{{лавлах холбоос|2}}
[[la:Peruvia]]

[[lad:Peru]]
{{Өмнөд Америкийн улсууд}}
[[lb:Peru]]
{{Америкийн Улсуудын Байгууллага}}
[[lez:Перу]]

[[li:Peru]]
[[Ангилал:Перу| ]]
[[lij:Perù]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн орон]]
[[lmo:Perù]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[ln:Peru]]
[[Ангилал:Бүгд Найрамдах Улс]]
[[lt:Peru]]
[[ltg:Peru]]
[[lv:Peru]]
[[mhr:Перу]]
[[mi:Perū]]
[[mk:Перу]]
[[ml:പെറു]]
[[mr:पेरू (देश)]]
[[mrj:Перу]]
[[ms:Peru]]
[[mwl:Peru]]
[[my:ပီရူးနိုင်ငံ]]
[[na:Peru]]
[[nah:Peru]]
[[nds:Peru]]
[[ne:पेरू]]
[[new:पेरु]]
[[nl:Peru]]
[[nn:Peru]]
[[no:Peru]]
[[nov:Peru]]
[[nrm:Pérou]]
[[oc:Peró]]
[[or:ପେରୁ]]
[[os:Перу]]
[[pa:ਪੇਰੂ]]
[[pam:Peru]]
[[pap:Peru]]
[[pih:Peruu]]
[[pl:Peru]]
[[pms:Perù]]
[[pnb:پیرو]]
[[ps:پيرو]]
[[pt:Peru]]
[[qu:Piruw]]
[[rm:Peru]]
[[rmy:Peru]]
[[ro:Peru]]
[[ru:Перу]]
[[rw:Peru]]
[[sa:पेरु]]
[[sah:Перу]]
[[scn:Perù]]
[[sco:Peru]]
[[se:Peru]]
[[sh:Peru]]
[[si:පේරූ]]
[[simple:Peru]]
[[sk:Peru]]
[[sl:Peru]]
[[sn:Peru]]
[[so:Peru]]
[[sq:Peruja]]
[[sr:Перу]]
[[ss:IPheru]]
[[su:Péru]]
[[sv:Peru]]
[[sw:Peru]]
[[szl:Peru]]
[[ta:பெரு]]
[[te:పెరూ]]
[[tet:Perú]]
[[tg:Перу]]
[[th:ประเทศเปรู]]
[[tl:Peru]]
[[tr:Peru]]
[[tt:Перу]]
[[ug:پېرۇ]]
[[uk:Перу]]
[[ur:پیرو]]
[[uz:Peru]]
[[vec:Perù]]
[[vi:Peru]]
[[vo:Peruvän]]
[[war:Perú]]
[[wo:Peru]]
[[wuu:秘鲁]]
[[xal:Перумудин Орн]]
[[xmf:პერუ]]
[[yi:פערו]]
[[yo:Perú]]
[[zea:Peru]]
[[zh:秘鲁]]
[[zh-classical:祕魯]]
[[zh-min-nan:Perú]]
[[zh-yue:秘魯]]
[[zu:Peru]]

16:26, 1 Хоёрдугаар сар 2024-ий байдлаарх одоогийн засвар

Энэ хуудас нь Өмнөд Америк дахь улсын тухай өгүүлнэ. Бусад утгыг, «Перу (салаа утга)»-с харна уу.
Бүгд Найрамдах Перу Улс
República del Perú (Испани)
Албан ёсны нэрс[a]
Уриа: 
"Firme y feliz por la unión" (Испани)
"Холбооны төлөө тууштай, баяртай"
Төрийн дуулал: 
"Himno Nacional del Perú" (Испани)
"Перугийн төрийн дуулал"
Марш: 
"Marcha de Banderas" (Испани)
"Тугуудын марш"
Үндэсний тамга
Gran Sello del Estado (Испани)
Төрийн их тамга
 Перу улсын байршил (хар ногоон)
 Перу улсын байршил (хар ногоон)
Нийслэл
ба томоохон хот
Лима
12°2.6′S 77°1.7′W / 12.0433°S 77.0283°W / -12.0433; -77.0283
Албан ёсны хэлИспани хэл
Давхар албан ёсны хэл
Угсаатны бүлгүүд
(2017[b])
Шашин
(2022)[1]
  • 8.3% Шашингүй
  • 3.5% бусад
Ард түмний нэршилПеручууд
Төр засагНэгдмэл ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс[2][3]
Дина Болуарте
Сул
Альберто Отарола
Алехандро Сото Рейес
Хууль тогтоох байгууллагаБүгд Найрамдах Улсын Конгресс
Тусгаар тогтнол 
(Испаниас)
7 сарын 28, 1821 он
12 сарын 9, 1824 он
• Хүлээн зөвшөөрөгдсөн
8 сарын 14, 1879 он
Газар нутаг
• Нийт
1,285,216 км2 (19)
• Усны эзлэх талбай (%)
0.41
Хүн ам
• 2023 тооцоо
32,440,172[4] (46)
• Нягтаршил
23/км2 (197)
ДНБ (ХАЧТ)2023 тооцоо
• Нийт
▲ $556.680 тэрбум[5] (45)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $16,132[5] (96)
ДНБ (нэрлэсэн)2023 тооцоо
• Нийт
▲ $268.235 тэрбум[5] (49)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $7,772[5] (87)
ОТББИ (2019)  41.5[6]
дундаж
ХХИ (2021)▲ 0.762[7]
өндөр · 84
Мөнгөний нэгжПеругийн соль (PEN)
Цагийн бүсUTC−5 (ПЕЦ)
Огнооны форматөө/сс/жжжж (МЭ)
Жолооны талбаруун
Утасны томьёо+51
ISO 3166 кодPE
Домэйн нэр.pe

Бүгд Найрамдах Перу Улс хэмээх Перу́ (исп. Perú) нь Өмнөд Америкийн өрнөд хэсэгт оршдог бүрэн эрхт улс юм. Умард талаараа Эквадор, Колумб, дорнод талаараа Бразил, өмнөд талаараа Болив, Чили таван улстай тус тус хиллэж, өрнөд талаараа Номхон далайд өргөн уудам газар нутагтай.

Нутаг дэвсгэрийн хэмжээ дэлхийд 19-р том буюу 1.28 сая хавтгай дөрвөлжин километр байна. Нутгийн баруун эргийн дагуу Андын нуруу байх ба Амазоны сав газрын хэсэг мөн улсын нутагт байснаар уур амьсгалын хуьд эрс тэс өөр өөр байна. Нийт 32 сая хүн оршин амьдарч байгаагаас нийслэл бөгөөд хамгийн том хот Лимад 9 сая хүн оршин суудаг. 1551 онд Лимагийн их сургууль байгуулагдсан нь бүс нутагтаа анхных болно. Хүн амын ихэнх нь местисо (нутгийн индиан-цагаан арьсны холимог) төрлийн хүн байх ба үлдсэн нь Европ, Африк, Азийн гаралтай хүмүүс байна. Үндсэн хэл нь испани байх ба нутгийн уугуул хэл болох кечуа, аймара зэрэг олон хэл мөн албан ёсоор зөвшөөрөгджээ. Хүн амын ихэнх нь христийн шашин, тэр дундаа католик урсгалыг дагадаг. Соёлын энэ олон янз байдал нь дүрслэх урлаг, идээ унд, уран зохиол, дуу хөгжимд тусгалаа олжээ.

1821 онд Перу улс тогтосноо зарлан тунхагласан ба Хосе Франциско де Сан-Мартин, Симон Боливар нарын чөлөөлөгч нар тусгаар тогтнолын төлөө Испанийн даргач нартай байлдаж 1824 онд Аякучогийн тулалдаанд ялснаар тусгаар тогтнолыг бүрнээ олжээ. Дараагийн жилүүдэд улс төр, эдийн засгийн хувьд хөлөө олоход амаргүй байсан ба 1879-1884 онд Номхон далайн дайнд Боливтой холбоолж орсон боловч Чилид ялагджээ. 20-р зуунд дотоодын зөрчил, бослого, төрийн эргэлт үе үе тохиолдсон ба мөн эдийн засгийн өсөлт, тогтвортой байдал ээлжилж байв. 1990-ээд оноос эхлэн неолиберал эдийн засгийн загвараар хөгжиж байна. 2000-аад онд түүхий эдийн үнийн өсөлт бий болсон ба мөн ядуурал буурчээ.

Перу улс нь төлөөллийн ардчилал бүхий бүгд найрамдах засагтай. Төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл бөгөөд засаг захиргааны зорилгоор 25 нутагт хуваагддаг. Хүний хөгжлийн индексээр өндөр гэж дүгнэгдэж байна. ДНБ-ийн өсөлт 2017 онд 5.9% байсан нь харьцангуй өндөр өсөлт бөгөөд аж үйлдвэрийн салбарын өсөлт 2018 онд 9.6% байсан нь дэлхийд тэргүүлэх өсөлт юм. Гол салбар нь уул уурхай, аж үйлдвэр, загас агнуур, хөдөө аж ахуй бөгөөд мөн харилцаа холбоо, био технологийн салбар өсч байгаа. Номхон далайн ирвэс хэмээх Мексик, Колумб, Перу, Чили дөрвөн улсын улс төр, эдийн засгийн холбоонд нэгдсэн ба мөн Ази-Номхон далайн хамтын ажилл, Номхон далайн хамтын ажиллагаа, Дэлхийн Худалдааны Байгууллага зэрэгт гишүүнээр элсчээ. НҮБ-д 1945 онд гишүүнээр элссэн.

Түүх

[засварлах | кодоор засварлах]

Инкийн соёл иргэншил

[засварлах | кодоор засварлах]
Алт, оюуг шитгэн хийсэн моче дайчны дүрс бүхий ээмэг

НТӨ өмнөх 13-р мянганд хамаарах хүн амьдарч байсан өлгий Хуака Приета сууринаас олдож байв. Энэ нутагт усалгааны систем, газар хагалбар зэргийг газар тариаланд ашиглаж, мал аж ахуй, загасны аж ахуй мөн дэлгэрчээ. НТӨ 3000-1800 оны хоорондох дурсгалыг Каралын, Чавын соёл гэх мэтээр үүссэн нутгаар нь нэрлэжээ. Харин НТӨ 1000-200 оны үеийн Куписникийн соёлын үеийн ваар сав дурсгал мөн олдсон ба НТ 100–700 оны үе эрэг дагуу Паракас, Нацка, Вари, Чиму, Моче зэрэг нутаг их хөгжсөнөөс Моче нь маш хөгжсөн нийгэм байжээ.[8] Энд усалтай газар тариалан эрхэлж, боловсронгуй ваар сав, төмөр эдлэл, сүрлэг барилга байгууламжтай байв. Чиму болохоор 1140-1450 онд хэрэмт хоттой байсан ба нийслэл нь өнөөгийн Труяилло орчим байжээ. Титикака нуурын өндөрлөг газарт Тиахуанако соёл оршин байсан ба өнөөгийн Аякучо хот орчим НТ 500-1000 оны хооронд маш том суурин буюу Вари соёл оршин тогтножээ.[9]

15-р зуунд баригдсан Инкийн Мачу Пикчу цайз

15-р зуунд Инк соёл иргэншил хүчирхэгээр оршин тогтнож нийслэл нь Кузкод байв. Кузко нь эхэндээ кечуа хүмүүс байсан бол улс өргөжиж эргэн тойрноо хамарсан гүрэн болжээ. Пачакути хааны үед байлдан дагуулал идэвхжиж түүний хүү Топа Инка Юпанкуйн үед Андын ихэнх газрыг хамааруулсан нь 9-16 сая оршин суугчтай болгожээ. Пачакути хаан бурхнаас илгээгдсэн буюу Нарны бурханы зарилгаар Кузког гайхамшигтайгаар цогцлоон хөгжүүлжээ. 1438-1533 оны хооронд Инк нь өмнө зүгт Чилийн умард хэсэг, умард зүгт Колумбын өмнөд хэсэг, дорнод зүгт Амазоны ширэнгэн ой, өрнөд зүгт Номхон далай хүртэл тэлсэн өргөн уудам газар нутгийг эзэлжээ. Хааныг «Нарны хүү» гэж өргөмжилдөг байв.[10]

Испанийн колони

[засварлах | кодоор засварлах]
1532 он Кажамаркийн тулалдаанд Атахуалпаг баривчилж байгаа нь. 1920 онд Хуан Лепиани зурсан зураг

Атахуалпа нь эцгээ өөд болсны дараа эцэг нэгт ах Хуаскарыг байлдан ялсан ба инкийн сүүлийн хаан байх тавилантай байжээ. 1532 онд Франциско Пицаррогоор удирдуулсан Испанийн эзлэн түрэмгийлэгчид чанка, хуанка, канар, чапоя зэрэг индиан овгоор замчлуулан ирж Кажамаркийн тулалдаанд инкийг байлдан дагуулж Атахуалпа хааныг баривчилжээ. Хүчирхэг инкийг буулган авсан нь Испанийн хувьд Өмнөд Америк дахь дайны чухал ололт байсан ба өмнө нь хэд хэд мөргөлдсөний дараа ийнхүү ноёрхлоо тогтоож, Перу колонийг үүсгэн байгуулсан гээд Лимад төвлөжээ. Хамгийн сүүлийн инкийн эсэргүүцэл нь 1572 онд Вилькабамба дахь Инкийн шинэ улсыг даран сөнөөснөөр эцэслэжээ.

Нутгийн индиан хүмүүс шинээр ирж буй колоничлогчидтой аажимдаа нийгэм эдийн засгийн харилцаанд орж шинэ тахал тусаж хүн амын тоо буурчээ.[11] Франциско Толедо захирагч 1570-аад оны үед эндээс алт, мөнгө зэрэг олборлохоор нутгийн индианчуудыг ажлын гол хүч болгосон. Өнөөгийн Болив дахь Потоси болон Перугийн Хуанкавелика нутгууд дахь гол нөөцийг түшиглэн ашигт малтмал олборлох болов. Испанийн худалдааны онгоцууд Акапулкогоор дамжин Перуг Ази-Америкийн худалдааны замд холбож байв. Тухайн үед Панамын захирагч байсан Дон Себастьян Хуртадо де Коркуера нь Филиппинд Замбоанга хотод шинээр суурьшихыг хариуцаж байхдаа Перугийн цэрэг, колоничлогчидыг авчран суулгаж байсан нь түүхэнд тэмдэглэгджээ.[12]

Лимагийн [христийн] төв дуган 15-17-р зуунд баригдаж байв

Колоничлол гүнзгийрэхийн хэрээр эдийн засгийн харилцаа өргөжиж, мөн дагаад христийн шашин буюу католик урсгал нэвтэрчээ. Кузкогийн Кориканча сүмийн зэргэлдээ католик сүмүүд баригдсан дэлгэрчээ. Португалын колонийн тэлэлт буюу өнөөгийн Бразилын тэлэлтийг Испанийнхан тухайн үед зогсоож дийлээгүй. 18-р зуунд Испанийн хаан ширээ Бурбон урагт шилжсэнээр эдийн засгийн шинэтгэл явуулаад Шинэ Гранадын колонийг Перугийнхаас таслан үүсгэсэн ба колониудад татвар өсгөж дарамталсан ба энэ нь явсаар бослого хөдөлгөөнд өдөөж, нэгэн зууны дараа тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн ялах суурь нэгэн шалтгаан болжээ. Перуд байсан соёл дээр колонийн шалтгаанаар ирсэн соёл угсаатны холимог нийгэм бүрдсэн ба нутгийн уугуул иргэдээс 1742 онд Хуан Сантос Атахуалпа, 1780 онд 2-р Тупак Амару нарын бослого нь Испанийн удирдлагын эсрэг боссон гол тэмцэл байв.[13]

Тусгаар Перу

[засварлах | кодоор засварлах]
Сан Мартин тусгаар тогтнолыг зарлан тунхагласан

19-р зууны эхэнд Өмнөд Америкийн улсууд тусгаар тогтносны адилаар Перу Испанийн захиргааны эсрэг дайтан ялж тусгаар тогтнов. Перу дахь Испанийн захиргааны хэсэг болох креоло олигархиуд босогчидтой дайтаж байсан ба Ла Платын колонид тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн ялснаас 21 хоног болоход Хосе де Сан Мартин цэрэг шинээр элсүүлж Андын цэргийг үүсгэжээ. 1818 онд тэрээр Чилийн жанжин Бернардо О Хиггинстэй нийлж Чилийг чөлөөлж, 1820 онд Перугийн Паракас боомт руу 8 хөлөг онгоц илгээн Писко хотыг эзлээд Хуачод төвлөж Лимагийн Каллао боомтыг бүсэлжээ. Перу нь Испанийн ноёрхлын том түшиц тул Сан Мартин эхлээд дипломат аргаар чөлөөлөхийг зорьж Лима дахь колонийн захирагч руу элч илгээсэнд амжилтгүй болсон. Перугийн колонийн захирагч Хоакин де ла Пасела нь Хосе де ла Сернад үүрэг өгч Лимаг хамгаал гэсэн боловч тэр буцаж ноцон Лимад ирж захирагч болжээ. 1821 оны 7 сарын 12-нд Сан Мартин Лимаг эзэлж 7 сарын 28-нд Перугийн тусгаар тогтнолыг зарлан тунхаглаж, анхны төрийн далбааны загварыг зохион бүтээсэн түүхтэй. Дээд Перу буюу өнөөгийн Болив нь Симон Боливарыг очтол дахин гурван жил тусгаар тогтнолыг хүлээжээ. Хосе де Сан Мартиныг «Перуг ивээн хамгаалагч» хэмээн өргөмжилсөн.

Симон Боливар Шинэ Гранадаг чөлөөлсөний дараа жил 1822 онд Сан Мартин Боливар нар нь Куакильд хуралдан Перугийн үлдсэн хэсгийг бүрэн чөлөөлөхөөр хэлэлцэж, Боливарт төрийн эрхийг өгчээ. 1824 онд Аякучогийн тулалдаанд Антонио Хосе де Сукретэй нийлэн Испанийн үлэмж хүчнийг ялан дийлснээр Перу болон Дээд Перу (Болив) бүхлээрээ тусгаар тогтнож чаджээ. Тусгаар тогтнолын эхний жилүүд цэргийн эрхтнүүдийн эрх мэдлийн төлөө тэмцэлтэй буюу улс төрийн тогтворгүй байдалтай байв.

1840-1860 онд Перу нь Рамон Кастилья ерөнхийлөгчийн үед улс төрийн тогтвортой байж гуано шувууны экспортоос шалтгаалж улсын орлого нэмэгдэв. 1870-аад улсын сан хоосорч, өрөнд орж, улс төрийн тэмцэл дахин ихэссэн. Төмөр зам барих ажлыг эхлүүлж амжилттай барьсан ч ба энэ нь мөн тухайн үед улсыг дампууруулах шалтгаан болсон. 1879-1884 онд Боливтой эвсэл болон Номхон далайн дайнд оролцсон ч Чилид ялагдаж Атакамын цөл дэх Такна Арика хоёр нутгийг Чилид алджээ. Дайны дараанаас нийгэм улс төрийн шинэчлэл явуулснаар 1900 он болоход улс төр тогтворжисон.

20-р зуун

[засварлах | кодоор засварлах]

Дайны дараа Сивилиста («иргэний») намын үед тогтсон тогтвортой байдлы дараа Аугусто Лехия гэх дарангуй удирдагч төрийг барьсан. Лехиягийн үеийг Их хямралын үе ирснээр унагаж Америкийн Ардын Хувьсгалт Эвсэл төр барив. Энэ нам болон элит, цэргийн хүчний нэгдсэн эвсэл хоёрын хооронд дараагийн 30 жилийн тэмцэл өрнөжээ. 1929 онд Чилитэй удаан хэлэлцсэний дараа Такнаг Перу буцаан авчээ. 1941 онд Перу-Эквадорын дайн болж хил тогтоосон ба Колумбтай мөн хилийн маргаан үүсгээд дараа нь эцэслэжээ. 1948 онд цэргийн хүчээр Мануэль Одриа генерал ерөнхийлөгч болж сөрөг хүчнийг ихээр дарав.

1968 онд Фернандо Белунде Терри ерөнхийлөгч болсон ч цэргийн эргэлтээр Хуан Веласко Альварадо төрийн эрхэнд гарч Америкийн компанийн мэдэлд байсан газрын тосны компанийг төрийн өмчинд авч, газар тариаланд шинэтгэл хийв. Энэ шинэтгэл нь том газар эзэмшигчдийн газрыг хурааж хоршоо байгуулсан тариаланчдад хувааж өгсөн ба боловсролын системд уугуул хэлийг испани хэлний зэрэгцээ түвшинд авч үзжээ. Америкаас зайлж гуравдагч хөршийн бодлого эрэлхийлсэн ба АНУ зарим хоригийг Перуд тавьжээ. 1981 онд Эквадортой хилийн жижиг нутгийн төлөө мөргөлдөн ялсан. 1985 оноос хойш инфляцид өртөн 1990 онд жилийн 7650% буюу оргилдоо хүрээд, 1991 онд 139% гэх мэтээр буурсан.

1992 онд гарсан төрд гарсан генерал Альберто Фүжимори нь мэдээллийн хэрэгслийг хяналтандаа авч, эмзэг бүлгийн бөглүү тосгоны эмэгтэйчүүдийг цэргийн хүчээр хядсан бөгөөд 300000 гаруй хүний аминд хүрч, дараа нь 2000 онд Фүжимори авилга авснаасаа болж буун Япон руу оргон зайлжээ.[14]

21-р зуун

[засварлах | кодоор засварлах]

Фүжиморийн дэглэм төгссөнөөс хойш эдийн засгийг тогтворжуулах болон авлигын эсрэг тэмцэж байна. Хэд хэдэн өмнөх ерөнхийлөгч авлигын хэргээр ял сонсож, нэг нь амиа хорложээ. Олон асуудал байгаа боловч зарим хэмжээгээр ахицтай шийдэгдэж байна.

Төр засаг

[засварлах | кодоор засварлах]

Перу нь олон намын тогтолцоотой, ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл давамгайлсан бүгд найрамдах засагтай улс юм. Улс төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс болно. 1993 оны үндсэн хуулиар либерал ардчилсан тогтолцоог баталжээ. Эрх мэдэл гурван салбартай:

  1. Хууль тогтоох эрх мэдэл: Перугийн хууль тогтоох байгууллага нь нэг танхим бүхий Конгресс (их хурал) байна. Их хурлын гишүүнийг аймаг бүрийн болон гадаад дахь Перугийн иргэдийн хүн амын тоонд нь харьцуулж 130 төлөөлөгч байхаар сонгосон. Лима аймаг хамгийн олон буюу 36 төлөөлөгчтэй. Их хурлын нэг хүчирхэг байдал нь Ерөнхийлөгчийг огцруулах хүчин чадалтай буюу Гүйцэтгэх эрх мэдлийн салбараас хүчтэй байна.
  2. Гүйцэтгэх эрх мэдэл: Гүйцэтгэх эрх мэдлийг ерөнхийлөгч, түүний тохоон томилсон Сайд нарын зөвлөл хэрэгжүүлнэ. Ерөнхийлөгч нь шууд сонгуулиар дахин сонгогдох эрхгүйгээр 5 жилийн хугацаатайгаар сонгогдоно. Сайд нарын тоо 18 байна. Ерөнхийлөгч мөн Их хуралд итгэл үзүүлэх эсэх санал тавьж болно.
  3. Шүүх эрх мэдэл: Перугийн дээд шүүх нь шүүх эрх мэдлийн дээд байгууллага байна. 18 гишүүнтэй.

Орон нутаг

[засварлах | кодоор засварлах]
Нэгдүгээр зэргийн 26 нутаг

Перу улс нь төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс бөгөөд засаг захиргааны зорилгоор 1-р түвшинд 26 нутаг болж хуваагддаг. Үүний 24 нь муж (исп. departamento), 1 нь аймаг (provincia), 1 нь үндсэн хуулийн аймаг (provincia constitucional) болно. Мужууд цааш 196 аймаг болж хуваагддаг. Аймгууд цааш дүүрэгт (distrito) хуваагдана.

Лима аймаг нь Лима хот буюу улсын нийслэл байрладаг. Лима хотын бөөгнөрөл нь 11 сая хүнтэй ба энэхү Лима аймаг болон Кальяо үндсэн хуулийн аймгийн нутгуудыг хамардаг, Өмнөд Америктаа Бразилын Сан Паулу, Рио де Жанейро, Колумбын Боготагийн дараа орох томд тооцогдоно.

Кальяо боомтыг багтаасан Кальяо үндсэн хуулийн аймаг дээр 24 мужийг нэмээд эдгээрийг нутгийн удирдлагатай буюу өөрийн хуралтай, хэрэгжүүлэх эрх мэдлийг нутгийн засаг дарга удирддаг бол аймгийн түвшинд нутгийг хотын удирдлага буюу захирагч удирддаг. Энэхүү удирдлагын ялгаатай байдал нь олон нийтийг хэрхэн оролцуулах вэ гэдэгтэй холбоотой ажээ. Төрийн бус байгууллагууд энэхүү төвлөрсөн удирдлагын системд оролцох боломжтой байдаг.

Нэгдүгээр зэргийн 26 нутаг: 24 муж, 1 аймаг, 1 үндсэн хуулийн аймаг. Үүнд:

Тэмдэглэл

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ Перу улсад бусад хэлийг хууль ёсны автохтон хэл гэж албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн.
  2. ↑ 2017 оны улсын тооллогод анх удаа 12 ба түүнээс дээш насны хүмүүст хандсан угсаатны соёлын бодит байдлыг төсөөлж, илүү сайн ойлгохын тулд тэдний удам угсаа, зан заншил, гэр бүлийн гарал үүсэл гэх мэт элементүүдийг харгалзан үзэн угсаатны өөрийгөө тодорхойлох асуултыг оруулсан болно.

Лавлах холбоос

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ "Catholicism and evangelism: the two most common religions in Latin America". Statista. Татаж авсан: 18 November 2022.{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  2. ↑ Shugart, Matthew Søberg (September 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive and Mixed Authority Patterns" (PDF). Graduate School of International Relations and Pacific Studies. Archived from the original (PDF) on 19 August 2008. Татаж авсан: 31 August 2017.
  3. ↑ Shugart, Matthew Søberg (December 2005). "Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns". French Politics. 3 (3): 323–351. doi:10.1057/palgrave.fp.8200087. ISSN 1476-3427. OCLC 6895745903. Only in Latin America have all new democracies retained a pure presidential form, except for Peru (president-parliamentary) and Bolivia (assembly-independent).
  4. ↑ "Peru". The World Factbook (2024 ed.). АНУ-ын Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 22 June 2023.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 "Peru". International Monetary Fund. Архивласан огноо 17 January 2021. Татаж авсан: 18 January 2020.
  6. ↑ "Gini Index". World Bank. Архивласан огноо 7 May 2020. Татаж авсан: 14 July 2021.
  7. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (англи хэлээр). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Татаж авсан: 8 September 2022.
  8. ↑ Cordy-Collins, Alana (1992). "Archaism or Tradition?: The Decapitation Theme in Cupisnique and Moche Iconography". Latin American Antiquity. 3 (3): 206–220. doi:10.2307/971715. JSTOR 971715. S2CID 56406255.
  9. ↑ Pre-Inca Cultures Архивлагдсан 3 Арваннэгдүгээр сар 2016 at the Wayback Machine. countrystudies.us.
  10. ↑ "The Inca" at the Wayback Machine (archived 10 November 2009) The National Foreign Language Center at the University of Maryland. 29 May 2007. Retrieved 27 July 2014.
  11. ↑ Lovell, W. George (1992). "'Heavy Shadows and Black Night': Disease and Depopulation in Colonial Spanish America". Annals of the Association of American Geographers. 82 (3): 426–443. doi:10.1111/j.1467-8306.1992.tb01968.x. JSTOR 2563354.
  12. ↑ Lovell, W. George (1992). "'Heavy Shadows and Black Night': Disease and Depopulation in Colonial Spanish America". Annals of the Association of American Geographers. 82 (3): 426–443. doi:10.1111/j.1467-8306.1992.tb01968.x. JSTOR 2563354.
  13. ↑ "Túpac Amaru II", Encyclopædia Britannica, <https://www.britannica.com/biography/Tupac-Amaru-II> (retrieved on 10 July 2018)
  14. ↑ Gaussens, Pierre (2020). "The forced serilization of indigenous population in Mexico in the 1990s". Canadian Journal of Bioethics. 3 (3): 180+. doi:10.7202/1073797ar. S2CID 234586692. a government plan, developed by the Peruvian army between 1989 and 1990s to deal with the Shining Path insurrection, later known as the 'Green Plan', whose (unpublished) text expresses in explicit terms a genocidal intention
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Перу&oldid=769537"-с авсан