Teodor Talowski

polski architekt

Teodor Marian Talowski (ur. 23 marca 1857 w Zassowie, zm. 1 maja 1910 we Lwowie) – polski architekt i malarz. Jest uważany za jednego z najważniejszych polskich architektów przełomu XIX i XX wieku[1]. Jego twórczość o charakterze eklektycznym wykazuje związki z secesją i historyzmem. Jest autorem licznych kościołów, kaplic, kamienic i budynków użyteczności publicznej.

Teodor Talowski
Ilustracja
Teodor Talowski
Imię i nazwisko

Teodor Marian Talowski

Data i miejsce urodzenia

23 marca 1857
Zassów

Data i miejsce śmierci

1 maja 1910
Lwów

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

architektura

Epoka

historyzm, modernizm
postmodernizm
neomodernizm

Ważne dzieła

kościół św. Elżbiety we Lwowie

Wykonał Teodor Talowski
Kraków, ul. Smoleńsk 18
Smok (1887)
Kamienica Festina lente, ul. Retoryka 7, Kraków, 1887
Kamienica Pod śpiewającą żabą, ul. Retoryka 1, Kraków, 1889–90
Kamienica Pod śpiewającą żabą (fragment), ul. Retoryka 1, Kraków, 1889–90
Kamienica, ul. Karmelicka 31, Kraków, 1885
Kamienica Pod Pająkiem, Kraków
Grobowiec Talowskich i Paszkowskich na cmentarzu Rakowickim
Kościół św. Mikołaja w Przyszowej projektu Teodora Talowskiego

Życiorys

edytuj

Urodzony w Zassowie, uczęszczał do gimnazjum w Krakowie[2]. Rozpoczął studia architektoniczne w Wiedniu pod kierunkiem Karola Königa, a po dwóch latach (w 1877) przeniósł się do Lwowa, gdzie u Juliana Zachariewicza uzyskał dyplom architekta. W 1881 roku powrócił do Krakowa, gdzie został asystentem na Wydziale Budownictwa w Wyższej Szkole Techniczno-Przemysłowej w Krakowie, a cztery lata później – profesorem. W 1901 roku objął katedrę rysunku Politechniki Lwowskiej, a później katedrę kompozycji architektury średniowiecznej. W 1906 roku pracę przerwała długa choroba, prowadząca do śmierci w 1910 roku.

Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym Talowskich i Paszkowskich w kwaterze „W”, rząd wschodni[3].

Architekt

edytuj

Teodor Talowski był architektem, którego charakteryzowały indywidualność i niecodzienność. Jego projektów nie da się jednoznacznie zaklasyfikować – tworzył dzieła łączące wątki secesyjne (architektura asymetryczna, ornamentyka fantastyczna), historyczne (formy późnogotyckie, renesansowe i manierystyczne, stosowane swobodnie) i modernistyczne. Powszechnie zaliczany jest do nurtu eklektycznego, a zdaniem Zbigniewa Beierfsdorfa wpisuje się w nurt nazwany przez C.V. Meeksa picturesque eclecticism[4]. Badacze podkreślają także widoczne w jego budynkach „estetykę malowniczości” oraz ekspresjonizm i symbolizm, uzyskane przy pomocy różnych środków. Nie zerwał z formami historycznymi, ale obdarzony wielką fantazją malowniczo zestawiał asymetryczne bryły, urągając wszelkiej harmonii, akcentował różnice faktur i dążył do wydobycia maksimum ekspresji z wyolbrzymionego detalu i ornamentu[5]. Dzięki talentowi i wielkiej fantazji stworzył własny oryginalny język form z pogranicza obumierającego historyzmu oraz rodzącej się secesji i modernizmu[6].

Jego budowle charakteryzują swoboda w tworzeniu układów przestrzennych, nieregularne rzuty i skomplikowane układy wnętrz. Fasady są często asymetryczne, zdobione sentencjami, napisami i wyolbrzymionymi detalami. Jego budynki sprawiają wrażenie budowli o długiej i bogatej historii, niby ze starych, dobrych czasów[7], ale bliżej niesprecyzowanych. Chętnie operował efektami światłocieniowymi poprzez stosowanie wykuszy, ryzalitów, cofanie części budynków itp. oraz wykorzystywał nieregularne cegły połączone z ciosami kamiennymi i tynkiem, tworzące kontrasty fakturowe i kolorystyczne. Dbał o materiały – wszystkie detale były odkuwane z kamienia, podczas gdy normalnie stosowano seryjne odlewy i stosował specjalną nieregularną cegłę (ciemną, z ceramicznymi guzami i zendrówkami), produkowaną we własnej cegielni, według własnej receptury, którą zabrał do grobu[8]. W efekcie fasady jego budowli (zwłaszcza kamienic) są bardzo charakterystyczne[9].

Jego działalność architektoniczna przypada na ostatnie 15 lat XIX wieku i pierwsze lata XX wieku[10], a rozpoczął ją od projektu kościoła w Dobrzechowie[8]. Duży dorobek Talowskiego obejmuje projekty różnego typu – kościoły (ponad 70[11]), kamienice (w Krakowie 16), kaplice, grobowce, pałace, dwory i wille, szpitale i inne, głównie na terenie Galicji. Światowej kariery nie zrobił, był dostrzegany także poza Galicją, m.in. po pokazaniu swoich projektów na wystawie architektury w Turynie[2]. Za swoje projekty otrzymał medal na wystawie lwowskiej w 1884 roku[12].

Projekty

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Budynki projektu Teodora Talowskiego.

Kościoły

edytuj
 
Kościół św. Elżbiety we Lwowie, projektu Teodora Talowskiego, 1904–1911

Jak zostało już wspomniane, pierwszym jego dziełem był kościół w Dobrzechowie z lat 1888–1892. W wyniku jego budowy oraz budowy innych kościołów Talowski podjął studia nad architekturą sakralną, których podsumowaniem były Projekta kościołów Teodora Talowskiego o charakterze wzornika (opublikowane w 1897 w Krakowie)[13]. Jednak projekty kościołów ustępują pod względem oryginalności kamienicom[8]. Talowski wziął udział w konkursie na budowę kościoła św. Elżbiety we Lwowie, podczas którego dwie z trzech wersji jego projektów otrzymały pierwszą nagrodę. Jedną wersję zrealizowano w latach 1903–1911 we Lwowie, a drugą w Tarnopolu[13] pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Kamienice w Krakowie

edytuj

Największy zespół jego kamienic znajduje się w Krakowie przy ulicy Retoryka (pod numerami 1, 3, 7, 9, 15):

  • nr 1 – Pod Śpiewającą Żabą. Do jej nazwy, związanej z rechotem żab, jaki było słychać w okolicy (środkiem ulicy płynęła Rudawa) oraz z przeznaczeniem budynku (szkoła muzyczna)[14], nawiązuje rzeźba muzykującej żaby, umieszczona na fasadzie[9].
  • nr 7 – Festina lente 1887, kamienica własna Talowskiego. Do kamienicy dobudowano w 1929 roku trzecie piętro, wtedy też zniszczono oryginalny portal[15]. Fasada jest asymetryczna, zbudowana z różnych materiałów. Znajdują się na niej inskrypcje: Festina lente (Spiesz się powoli) i Ars longa vita brevis (Życie (jest) krótkie, sztuka długotrwała) oraz kartusz z nazwiskiem autora i tarcza herbowa.
  • nr 9 – Faber est suae quisque fortunae MDCCCXCI (Pod Osłem), 1891. Na fasadzie znajduje się głowa osła, która nawiązuje do inskrypcji, nawołującej do upartego dążenia do celu (Każdy jest kowalem swojego losu)[16].
  • nr 15 z sentencją Długo myśl – prędko czyń, 1888.

Przy ul. Karmelickiej 35 (róg Batorego) znajduje się dom własny architekta Pod Pająkiem, 1889.

Inne projekty

edytuj
 
Dwór Żeleńskich w Grodkowicach

W Krakowie zaprojektował również Szpital Bonifratrów, wiadukt nad ulicą Lubicz (jedno z pierwszych w Krakowie dwupoziomowych rozwiązań komunikacyjnych), elektrownię przy ulicy Łobzowskiej oraz rodzinny grobowiec na cmentarzu Rakowickim ze Sfinksem. Do realizacji Talowskiego należą również rozbudowa gmachu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1894 oraz kamienica Pod smokiem przy ulicy Smoleńsk 18.

Wśród willi i pałacyków jego autorstwa znajdują się między innymi dwór dla Tadeusza i Marii Dąbrowskich w Michałowicach, czy neogotycki pałacyk zbudowany na przełomie lat 1901/02 dla Władysława Żeleńskiego w podkrakowskich Grodkowicach. Jego dziełami są również monumentalny grobowiec Skrzyńskich w Zagórzanach koło Gorlic oraz kościół Wniebowzięcia NMP w zamieszkałej przez Polaków wsi Kaczyka na Bukowinie.

Malarz

edytuj

Teodor Talowski był także malarzem, o czym publikacje wspominają dość pobieżnie. Już na studiach uprawiał malarstwo, tworząc głównie akwarele z widokami architektury[2]. Jednym z jego dzieł jest akwarela przedstawiająca szpital bonifratrów, który sam zaprojektował. Obraz jest przechowywany w klasztorze bonifratrów. Oprócz budowli, na akwareli przedstawione są również liczne postacie o urozmaiconych typach (eleganci, żołnierze, damy, zakonnice, wieśniak), a w lewym dolnym rogu trzej mężczyźni, stojący frontalnie do widza. Ich twarze nie są namalowane, ale wykonane techniką fotograficzną, często stosowaną w przypadku całych postaci na pocztówkach z końca XIX i początku XX wieku. Towarzyszące im napisy objaśniają tożsamość tych osób: T. Talowski architekt, L. Bernatek przeor, Dr A. Filimowski prymariusz[17].

W 1881 Talowski swoje akwarele o tematyce pejzażowej i architektonicznej wystawiał w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie[18].

Lista projektów

edytuj

Lista najprawdopodobniej nie jest pełna. Znaki zapytania oznaczają budowle niedatowane lub brak danych na temat datowania.

Kościoły:

 
Kościół św. Kazimierza w Nowym Sączu, projektu Teodora Talowskiego, 1912
 
Sucha Beskidzka, kościół parafialny
 
Ulica Retoryka w Krakowie, od lewej: Pod Osłem nr 9 (Talowski, 1891), Festina lente nr 7 (Talowski, 1887), nr 5, nr 3 (Talowski, 1891), Pod śpiewającą żabą nr 1 (Talowski, 1889–90)
 
Ul. Retoryka 15
 
Ul. Retoryka 3
 
Kaplica Loewenfeldów w Chrzanowie

Domy, kamienice w Krakowie:

  • Pod Śpiewającą Żabą S. i H. Rychterów, ul. Retoryka 1, 1889–90[26]
  • dom przy ul. Retoryka 3, 1891[26]
  • Festina lente, ul. Retoryka 7, 1887[19]
  • Pod Osłem (Faber est suae quisque fortunae), ul. Retoryka 9, 1891
  • Długo myśl – prędko czyń K. Stadmüllera, ul. Retoryka 15, 1888[19]
  • Pod Pająkiem, róg ul. Karmelickiej i Batorego, 1889
  • dom przy ul. Długiej 54, 1891[19]
  • kamienica Goetzów-Okocimskich ul. św. Jana 3, 1896–97[19]
  • dom własny przy ul. Batorego 26, 1885[26]
  • dom przy ul. Smoleńsk 18, 1887[26]
  • dom J. Rottera przy ul. Smoleńsk 20, 1888–89[26]
  • dom Z. Bednarskiej przy ul. Pędzichów 19, 1897[26]
  • dom Seweryny Górskiej, ul. Garbarska 7a (nie istnieje), 1886–87[27]

Wille, dwory, pałace:

Kaplice:

Szpitale:

Grobowce:

 
Wiadukt kolejowy nad ulicą Lubicz w Krakowie
 
Dawny dwór Dobieckich
w Cianowicach.

Inne:

Inne prace

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Maciej Gutowski i Bartłomiej Gutowski piszą o nim: jeden z najciekawszych i najoryginalniejszych polskich architektów XIX wieku (Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 23), podobną opinię wyraża Wojciech Bałus: Teodor Talowski należał niewątpliwie do najwybitniejszych architektów polskich działających na przełomie XIX i XX wieku (Bałus 1988 ↓, s. 117).
  2. a b c Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 23.
  3. Grodziska-Ożóg 1987 ↓, s. 144.
  4. Beiersdorf 1973 ↓, s. 208.
  5. A. Miłobędzki, Zarys architektury w Polsce, Warszawa 1968, s. 298–299.
  6. Purchla 1990 ↓, s. 73.
  7. Szary [A. Chłoniewski], Teodor Talowski, „Życie i Sztuka”, 1901, s. 530. (za Bałus 1994 ↓, s. 227).
  8. a b c d e f g Sepioł 1977 ↓, s. 57.
  9. a b Tomasz Borejza, Popatrz w górę! Fantastyczne detale krakowskich kamienic [online], Krowoderska.pl, 12 września 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  10. Beiersdorf 1973 ↓, s. 199.
  11. Bałus 1988 ↓, s. 117.
  12. Łoza 1954 ↓, s. 307.
  13. a b Beiersdorf 1973 ↓.
  14. Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 24.
  15. Gutowski i Gutowski 2001 ↓.
  16. Bałus 1994 ↓, s. 226.
  17. Wszystkie informacje o tej akwareli podane są za Samek 1985 ↓, s. 41–46.
  18. Beiersdorf 1973 ↓, s. 211.
  19. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au Łoza 1954 ↓.
  20. Historia | Parafia Bóbrka [online], Parafia Bóbrka k. Krosna, 8 marca 2017 [dostęp 2023-09-02] (pol.).
  21. a b Strona główna – Portal Diecezji Rzeszowskiej [online], diecezja.rzeszow.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  22. kościół parafialny pw. św. Marcina [online] [dostęp 2023-09-02].
  23. Parafia Kolejowa – PARAFIA KOLEJOWA w Nowym Sączu [online], kolejowa.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
  24. Kościół w Podwołoczyskach.
  25. Historia parafii i kościoła [online], web.archive.org, 2 stycznia 2017 [dostęp 2023-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-02].
  26. a b c d e f g h Beiersdorf 1973 ↓, s. 199–214.
  27. a b Purchla 1990 ↓, s. 130.
  28. Bałus 1987 ↓, s. 223.
  29. Historia 120-lecia Towarzystwa Gimnastycznego „SOKÓŁ” w Pilźnie [online], sokolpilzno.pl [dostęp 2016-06-21].
  30. Samek 1985 ↓, s. 44.
  31. Samek 1985 ↓, s. 41.

Bibliografia

edytuj
  • Wojciech Bałus, Dom – przybytek – „nastrój dawności”. O kilku kamienicach Teodora Talowskiego, [w:] Klejnoty i sekrety Krakowa, Kraków 1994, s. 215–238.
  • Wojciech Bałus, Historyzm, analogiczność, malowniczość. Rozważania o centralnych kategoriach twórczości Teodora Talowskiego (1857–1910), „Folia Historiae Artium”, T. XXIV, 1988, s. 117–138.
  • Z. Beiersdorf, Architekt Teodor Talowski. Charakterystyka twórczości, [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, Warszawa 1973, s. 199–214.
  • Karolina Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939), wyd. II, Kraków: Wydawnictwo Literackie Kraków, 1987.
  • Maciej Gutowski, Bartłomiej Gutowski, Architektura secesyjna w Galicji, Warszawa 2001.
  • Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
  • J. Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990.
  • Jan Samek, Ze studiów nad oeuvre architekta krakowskiego Teodora Talowskiego, „Krzysztofory”, nr 12, 1985.
  • Janusz Sepioł, Talowski fecit, „Architektura”, nr 5–6, 1977, s. 57–60.

Literatura dodatkowa:

  • Wojciech Bałus, Pałace, dwory i wille Teodora Talowskiego, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, 21, 1987, s. 223–229.
  • Wojciech Bałus, Architektura sakralna Teodora Talowskiego, „ZNUJ, Prace z Historii Sztuki”, 20, 1992, s. 53–79.
  • Z. Beiersdorf, Kościoły Teodora M. Talowskiego w Diecezji Tarnowskiej, „Currenda”, nr 4-6, 1986.
  • Z. Beiersdorf, Talowski Teodor, [w:] Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań: Wyd. Poznańskie, 2006, ISBN 83-7177-416-8.
  • M. Biernat, Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najśw. Panny Marii w Otyni, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 14, Kraków 2006, s. 249–274; fot. 336-443.
  • M. Biernat, Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Tarnopolu, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 16, Kraków 2008, s. 215–270; fot. 420-472.
  • M. Biernat, Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najśw. Panny Marii w Podhajczykach Justynowych, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 17, Kraków 2009, s. 287–296; fot. 605-624.
  • G. Blondiau, T. Sobieska, K. Sobieska, Śladami Młodej Polski. Secesja w Krakowie i okolicach, Kraków 2003.
  • T. Chrzanowski, Dom „Pod Pająkiem”, „Spotkania z zabytkami”, numer specjalny, 2001.
  • P. Krasny, Kościół parafialny pw. Św. Elżbiety, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 12: Kościoły i klasztory Lwowa z wieków XIX i XX, Kraków 2004, s. 167–193; fot. 466-544.
  • J. Opaska, Dzieło Talowskiego, „Spotkania z zabytkami”, nr 3, 2000.
  • Piotr Marek Stański, Konkurs na kościół św. Elżbiety we Lwowie, „Semper Fidelis”, nr 5, 2005.
  • Anna Lohn. Nieznany portret Teodora Talowskiego ze zbiorów Muzeum UJ. „OPUSCULA MUSEALIA.” 21, s. 75–86, 2013.

Linki zewnętrzne

edytuj