Wandalowie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
m →Wandalowie w Europie Środkowej: popr |
|||
| (Nie pokazano 417 pośrednich wersji utworzonych przez 100 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
[[Plik:Vandals Migration it.PNG|thumb|upright=1.3|Kierunki migracji Wandalów (kolorem żółtym zaznaczono [[Hasdingowie|Hasdingów]], malinowym [[Silingowie|Silingów]])]] |
|||
[[en:Vandal]] [[fr:Vandales]] [[ja:ヴァンダル族]] [[nl:Vandalen]] [[de:Wandalen]] |
|||
'''Wandalowie''' ({{łac.|Vandali}}) – grupa plemion [[Germanie|wschodniogermańskich]], zamieszkująca przed [[wielka wędrówka ludów|wielką wędrówką ludów]] [[Europa Środkowa|Europę Środkową]]. Dzielili się na [[Silingowie|Silingów]] i [[Hasdingowie|Hasdingów]], część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona [[Wiktofalowie|Wiktofalów]], [[Lakringowie|Lakringów]] i [[Hariowie|Hariów]]{{r|Henryk Łowmiański Początki}}. W noc sylwestrową 406 roku wraz ze [[Swebowie|Swebami]] i [[Alanowie|Alanami]] przekroczyli zamarznięty [[Ren]] w pobliżu [[Moguncja|Moguncji]]{{r|Encyklopedia historyczna-s425}}, po czym przez trzy lata pustoszyli [[Galia|Galię]]. W trakcie dalszej wędrówki po [[Cesarstwo zachodniorzymskie|Cesarstwie Zachodniorzymskim]] dotarli do [[Afryka Północna|Północnej Afryki]], gdzie po zdobyciu [[Kartagina|Kartaginy]] założyli własne państwo (439 r.), które przetrwało wiek i zostało ostatecznie podbite przez [[Cesarstwo Bizantyńskie]] w latach 533–534. |
|||
[[Plik:Archeological cultures in Northern and Central Europe at the late pre-Roman Iron Age.png|thumb|Kultury archeologiczne okresu przedrzymskiego [[epoka żelaza|epoki żelaza]] (600 lat p.n.e. – I w. p.n.e.) |
|||
'''Wandalowie''' - grupa plemion germańskich mieszkająca od końca [[III wieku p.n.e.]] na terenie występowania [[przeworska kultura|kultury przeworskiej]] (początkowo na [[Dolny Śląsk|Dolnym Śląsku]] i w [[Polska|Polsce]] centralnej i zachodnim [[Mazowsze|Mazowszu]]). Zaliczani są do wschodnich [[Germanie|Germanów]]. |
|||
{{legenda|#18aa00|grupy nordyckie}} |
|||
{{legenda|#b31010|[[kultura jastorfska]]}} |
|||
{{legenda|#e5cd4e|grupa Harpstedt-Nienburg}} |
|||
{{legenda|#ffa401|[[plemiona celtyckie]]}} |
|||
{{legenda|#bbcc00|[[kultura przeworska]]}} |
|||
{{legenda|#ee0000|[[grupa gubińska]]}} |
|||
{{legenda|#b18300|[[kultura oksywska]]}} |
|||
{{legenda|#f36b78|kultura wschodniobałtycka strefy leśnej}} |
|||
{{legenda|#ca34ee|[[kultura kurhanów zachodniobałtyjskich]]}} |
|||
{{legenda|#40d0c8|[[kultura zarubiniecka]]}} |
|||
{{legenda|#48435a|grupy estońskie}} |
|||
{{legenda|#caab92|grupy trackie}} |
|||
{{legenda|#f8fb26|kultura Poieneşti-Lukaševka}}]] |
|||
== Historia == |
|||
=== Wandalowie w Europie Środkowej === |
|||
[[Plik:Europa Germanen 50 n Chr.svg|thumb|Wandale i Goci w Europie Środkowej około 50 roku n.e.]] |
|||
Wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów{{r|Przegląd archeologiczny t}}, przebywających od III w. p.n.e. na ziemiach obecnie polskich{{r|Początkowo na Dolnym Śląsku}}, z [[kultura przeworska|kulturą przeworską]]. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego [[Lugiowie|Związku Lugijskiego]]{{odn|Strzelczyk|2005|s=49}}. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny [[Podlasie|Podlasia]] i Zachodniego [[Mazowsze|Mazowsza]]<ref>Kaczanowski P., Kozłowski J. K., ''Wielka Historia Polski'', t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 284</ref>. W [[Prudnik]]u na [[Górny Śląsk|Górnym Śląsku]], na wzgórzu nad rzeką [[Złoty Potok (dopływ Prudnika)|Złoty Potok]], wydobyto z ziemi szczątki wojownika Wandalów, zmarłego w IV wieku n.e.<ref>{{Cytuj |autor = Andrzej Dereń |tytuł = Najstarszy prudnicki wojownik |data = 2010-08-04 |data dostępu = 2024-04-05 |opublikowany = tygodnikprudnicki.pl |url = http://www.tygodnikprudnicki.pl/tygodnik-arty-5972-najstarszy_prudnicki_wojownik.html |archiwum = http://web.archive.org/web/20210919170651/http://www.tygodnikprudnicki.pl/tygodnik-arty-5972-najstarszy_prudnicki_wojownik.html |zarchiwizowano = 2021-09-19}}</ref> |
|||
=== |
=== Wędrówka Wandalów === |
||
[[Plik:Invasions of the Roman Empire 1.png|thumb|Uproszczona mapa najazdów na teren cesarstwa rzymskiego, przedstawiająca migrację Wandalów (kolor niebieski) z dzisiejszej Polski, przez Dację, Galię, Iberię do północnej Afryki i ich ataki na terenie Morza Śródziemnego, w tym złupienie Rzymu w 455 roku |
|||
Ich kolebką był prawdopodobnie [[Półwysep Skandynawski]] i północna część [[Półwysep Jutlandzki|Półwyspu Jutlandzkiego]]. Na terenie Polski południowej pozostali aż do pierwszych lat [[V wieku]] n.e., tworząc federację plemienną. Przyjmuje się tradycyjnie, iż składały się na nią dwa główne odłamy: [[Silingowie]] i [[Hasdingowie]]. |
|||
---- |
|||
{{Legenda|#fefe00|[[Anglowie]], [[Sasi]], [[Jutowie (plemię germańskie)|Jutowie]]}} |
|||
{{Legenda|#fe6500|[[Frankowie]]}} |
|||
{{Legenda|#d40055|[[Goci]]}} |
|||
{{Legenda|#bc00ff|[[Wizygoci]]}} |
|||
{{Legenda|#fe54e5|[[Ostrogoci]]}} |
|||
{{Legenda|#04aa40|[[Hunowie]]}} |
|||
{{Legenda|#0000fe|Wandalowie}} |
|||
]] |
|||
W czasie wywołanej najazdem [[Hunowie|Hunów]] (od 375 r.) [[Wielka wędrówka ludów|wędrówki ludów]] część Wandalów ([[Hasdingowie]]) sprzymierzyła się z [[języki irańskie|irańskojęzycznym]] ludem [[Alanowie|Alanów]] i dotarła na obszary między [[Dunaj]]em i [[Cisa|Cisą]]. W czasie wędrówki na południe zasiedlali tereny współczesnej południowo-wschodniej Polski i założyli [[Nekropolia|nekropolię]] w [[Cmentarz ciałopalny Wandalów w Prusieku|Prusieku]], pierwszą rozpoznaną w polskich [[Karpaty|Karpatach]]{{r|Na szczególną uwagę zasługują|Rocznik Przemyski t 43 z}}. |
|||
Hasdingowie przekroczyli w noc sylwestrową 406 r. [[Ren]] w rejonie Mogontiacum ([[Moguncja|Moguncji]]) i znaleźli się na ziemiach [[Cesarstwo Rzymskie|Cesarstwa Rzymskiego]]. W 409 r. dotarli na [[Półwysep Iberyjski]], gdzie w 416 r. zawarli z przybyłymi wcześniej [[Alanowie|Alanami]] ([[Sarmaci|plemię sarmackie]]) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł ''rex Vandalorum et Alanorum'' („król Wandalów i Alanów”){{odn|Kasperski|2015}}. |
|||
W czasie wywołanej najazdem [[Hunowie|Hunów]] (od [[375]] roku) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem [[Alanowie|Alanów]] i dotarła na obszary między [[Dunaj]]em i [[Cisa|Cisą]]. Hasdingowie przekroczyli [[Ren]] i znaleźli się na ziemiach cesarstwa rzymskiego. W [[409]] roku dotarli do [[Hiszpania|Hiszpanii]], podczas gdy inne odłamy Wandalów dotarły do [[Dacja|Dacji]] i [[Panonia|Panonii]]. Z [[Półwysep Iberyjski|Półwyspu Iberyjskiego]] pod wodzą [[Genzeryk|Genzeryka]] przeprawili się przez [[Cieśnina Gibraltarska|Cieśninę Gibraltarską]] (w sile ok. 80 000 ludzi) do [[Afryka Północna|Afryki Północnej]] w [[429]], gdzie utworzyli, kwitnące aż do [[477]] roku, [[państwo Wandalów i Alanów]], które obejmowało [[Mauretania|Mauretanię]], wyspy [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] wraz z [[Sardynia|Sardynią]], [[Korsyka|Korsyką]] i czasowo [[Sycylia|Sycylią]]. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]]. |
|||
Inne odłamy Wandalów dotarły do [[Dacja|Dacji]] i [[Panonia|Panonii]]. |
|||
W [[455]] roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a ogromne skarby przewieźli do [[Kartagina|Kartaginy]]. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu zawartego między Genzerykiem, a cesarzem rzymskim, [[Walentynian III|Walentynianem III]]. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej, [[Eudoksja|Eudoksji]], z synem Genezeryka, [[Huneryk]]iem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. [[Teodoryk Wielki|Teodoryk]], król [[Ostrogoci|Ostrogotów]] i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój. |
|||
=== Afrykańskie państwo Wandalów === |
|||
Na poczatku lat 30. [[VI wiek]]u cesarz bizantyjski [[Justynian]] postanowił się z nimi rozprawić. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandale zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 000 żołneirzy wylądowało w Afryce. [[Belizariusz]], dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandali w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów, [[Gelimer]], zamknął się w twierdzy [[Numidia|numidyjskiej]], ale wzięto go głodem. Został przewieziony do [[Konstantynopol]]a, gdzie zamieszkał w majątku. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili swą odrębność. |
|||
[[Plik:Siliqua of Gaiseric, ca. 455-476.jpg|thumb|Moneta wandalska]] |
|||
{{Osobny artykuł|Najazd Wandalów na Afrykę Północną|Królowie Wandalów|Zdobycie Rzymu przez Wandalów}} |
|||
Z [[Półwysep Iberyjski|Półwyspu Iberyjskiego]] pod wodzą [[Genzeryk]]a przeprawili się przez [[Cieśnina Gibraltarska|Cieśninę Gibraltarską]] (w sile ok. 80 tysięcy) do [[Afryka Północna|Afryki Północnej]] w 429 r., gdzie – po zdobyciu [[Imperium kartagińskie|Kartaginy]] w 439 r. – utworzyli kwitnące do 477 r. [[państwo Wandalów i Alanów]], które obejmowało [[Mauretania (prowincja rzymska)|Mauretanię]], wyspy [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] wraz z [[Sardynia|Sardynią]], [[Korsyka|Korsyką]] i czasowo [[Sycylia|Sycylią]]. Wandalowie żyli z łupów i [[Pirat|piractwa]], które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnego. |
|||
W 455 roku złupili w jednym wypadzie [[Rzym]], a zdobyte skarby przewieźli do [[Kartagina|Kartaginy]]. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu między Genzerykiem a cesarzem rzymskim [[Walentynian III|Walentynianem III]]. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej [[Eudokia|Eudokii]] z synem Genzeryka, [[Huneryk]]iem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. [[Teodoryk Wielki|Teodoryk]], król [[Ostrogoci|Ostrogotów]] i władca [[Italia (kraina historyczna)|Italii]], zawarł z Wandalami pokój. |
|||
Niestety, dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz innych ludów germańskich, takich jak [[Frankowie]], [[Gotowie]] i [[Longobardowie]]. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie [[wędrówka ludów|wędrówki ludów]] byli [[Arianizm|arianami]]. Arianizm zwalczany był przez [[Kościół katolicki]] jako [[herezja]]. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się już żaden władca równie wybitny, jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znamy przede wszytskim z opisów katolickich pisarzy takich jak [[Fulgencjusz z Ruspe]] i [[Wiktor z Wity]]. |
|||
Szacuje się, że Wandalowie stanowili ok. 5% mieszkańców swojego państwa. Zwykle nie żenili się z Rzymiankami, te społeczności były odseparowane. W dawnej prowincji [[Africa Proconsularis]] (pomniejszonej po reformie [[Dioklecjan]]a) skonfiskowane majątki ziemskie nadano Wandalom (''sortes Vandalorum''), natomiast w pozostałych [[Prowincje rzymskie|prowincjach]] stały się własnością króla{{odn|Vogt|1993|s=234}}. |
|||
=== Dziedzictwo etymologiczne === |
|||
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna (''wandal'') stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko na swojej drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: ''Wandalowie'' na określenie członków plemienia oraz ''wandale'' na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra. ''vide:'' [[wandalizm]]. |
|||
=== Upadek Królestwa Wandalów === |
|||
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez [[Arabowie|Arabów]] określenia ''Vandolita'' (teren Wandalów). |
|||
{{Osobny artykuł|Wojna Cesarstwa Bizantyńskiego z Wandalami}} |
|||
Na początku lat 30. VI wieku cesarz [[cesarstwo Bizantyńskie|bizantyjski]] [[Justynian I Wielki|Justynian]] postanowił pokonać Wandalów. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na [[Sardynia|Sardynii]]. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 tysięcy żołnierzy wylądowało w Afryce. [[Belizariusz]], dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów [[Gelimer]], zamknął się w twierdzy [[Numidia|numidyjskiej]], ale wzięto go głodem. Został przewieziony do [[Konstantynopol]]a, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Wiedząc, że nie ma szans obrony królestwa Wandalów, pozwolił na włączenie go do cesarstwa. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili odrębność. |
|||
Dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz inne [[plemiona germańskie|ludy germańskie]], takie jak [[Frankowie]], [[Goci]] i [[Longobardowie]]. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wielkiej wędrówki ludów byli [[Arianizm|arianami]]. Arianizm zwalczany był przez [[Kościół katolicki]] jako [[herezja]]. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się władca równie wybitny jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znane są przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak [[Fulgencjusz z Ruspe]] i [[Wiktor z Wity]]. |
|||
== W średniowieczu i nowożytności == |
|||
====Zobacz też:==== |
|||
Co najmniej od VIII wieku [[Łacina|łacińskie]] źródła nazywają [[Słowianie|Słowian]] zamiennie określeniami ''Sclavi'' i ''Vandali'', co wynikało z błędnego utożsamienia współczesnych słowiańskich [[Wendowie|Wendów]] ze starożytnymi germańskimi Wandalami<ref>{{Cytuj |autor = Adam Krawiec |tytuł = Omnes sunt wandali dicti. Znaczenie etnonimu „Wandalowie” w polskiej tradycji historiograficznej okresu średniowiecza |data dostępu = 2023-12-31 |opublikowany = bibliotekanauki.pl |url = https://bibliotekanauki.pl/articles/2048356}}</ref>. |
|||
* [[plemiona germańskie]], [[królowie wandalii]] |
|||
[[Kategoria:Starożytność]] |
|||
Z tego powodu u średniowiecznych i częściowo nowożytnych historyków (począwszy od [[Wincenty Kadłubek|Wincentego Kadłubka]]) Wandalami nazywa się ogół Słowian lub przodków Polaków. |
|||
Nazwa ''Vandalia'' i tytuł ''dux Vandalorum'' (książę Wendów) odnosiły się do [[Księstwo pomorskie|Księstwa Pomorskiego]] i jego władców, co później przejęli w swojej tytulaturze królowie [[Dania|Danii]] i [[Szwecja|Szwecji]] (''rex Vandalorum'', król Wendów). |
|||
* Więcej pod hasłem [[Wendowie]]. |
|||
== Dziedzictwo etymologiczne == |
|||
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna ''wandal'' stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko, co stanie mu na drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: ''Wandalowie'' na określenie członków plemienia oraz ''wandale'' na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się ''[[wandalizm]]owi''. |
|||
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części [[Hiszpania|Hiszpanii]], [[Andaluzja|Andaluzji]] od zniekształconego przez [[Arabowie|Arabów]] określenia ''Vandolita'' (teren Wandalów). |
|||
== Zobacz też == |
|||
{{commonscat|Vandals}} |
|||
* [[królowie Wandalów]] |
|||
* [[plemiona germańskie]] |
|||
* [[Wenedowie]] |
|||
== Przypisy == |
|||
{{Przypisy| |
|||
<ref name="Encyklopedia historyczna-s425">{{cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia historyczna świata | tom = I | wydawca =Opres | miejsce = Kraków | rok = 1999 | isbn = 83-85909-51-6 | strony = 425}}</ref> |
|||
<ref name="Henryk Łowmiański Początki">{{cytuj|autor=[[Henryk Łowmiański]]|tytuł=Początki Polski|wolumin=I|miejsce=Warszawa|data=1963|s=245}}</ref> |
|||
<ref name="Na szczególną uwagę zasługują">{{cytuj|cytat=„Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności [[Kultura przeworska|kultury przeworskiej]] w [[Prusiek]]u (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od [[Sanok]]a, na [[Pogórze Bukowskie|Pogórzu Bukowskim]]. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich.”|autor=Renata Madyda-Legutko|wydawca=Instytut Archeologii UJ|tytuł=Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach|data=2005}}</ref> |
|||
<ref name="Początkowo na Dolnym Śląsku">Początkowo na [[Dolny Śląsk|Dolnym Śląsku]], w [[Polska|Polsce]] centralnej i zachodnim [[Mazowsze|Mazowszu]], potem w [[Małopolska|Małopolsce]].</ref> |
|||
<ref name="Przegląd archeologiczny t">{{cytuj|czasopismo=Przegląd Archeologiczny|wolumin=t. 40–41|data=1992|s=66–67|cytat=„konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie”}}</ref> |
|||
<ref name="Rocznik Przemyski t 43 z">Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok</ref> |
|||
}} |
|||
== Bibliografia == |
|||
* {{Cytuj|autor = Marek Wilczyński |tytuł = Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów |data = 1994 |isbn = 83-85898-29-8 |miejsce = Kraków |wydawca =WSP |oclc = 750702746 }} |
|||
* {{cytuj|autor=[[Jerzy Strzelczyk]]|tytuł=Wandalowie i ich afrykańskie państwo|wydawca=PIW|wydanie=2|miejsce=Warszawa|data=2005|isbn=83-06-02964-X|odn=tak}} |
|||
* {{cytuj|autor=Józef Kuranc|tytuł=Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane)|czasopismo=Annales des Lettres|wolumin=R. 21, z. 3|data=1973|s=71–91}} |
|||
* {{cytuj|autor r=[[Andrzej Kokowski]]|rozdział=Kultura przeworska – zarys dziejów|tytuł=Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy|miejsce=Lublin – Warszawa|data=2004|s=25–85}} |
|||
* {{cytuj|autor=Andrzej Kokowski|tytuł=Starożytna Polska. Od trzeciego wieku przed Chrystusem do starożytności|miejsce=Warszawa|data=2006}} |
|||
* {{cytuj|autor=Robert Kasperski|tytuł=Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens|czasopismo=Acta Poloniae Historia|numer=112|data=2015|s=201–242|url=https://www.academia.edu/23726980/Robert_Kasperski_Ethnicity_Ethnogenesis_and_the_Vandals_Some_Remarks_on_a_Theory_of_Emergence_of_the_Barbarian_gens_Acta_Poloniae_Historica_112_2015_pp._201-242|odn=tak}} |
|||
* {{Cytuj|autor = Joseph Vogt |tytuł = Upadek Rzymu |data = 1993 |isbn = 83-06-02312-9 |inni = Adam Łukaszewicz (tłum.)|miejsce = Warszawa |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy|oclc = 749868462|odn=tak}} |
|||
== Linki zewnętrzne == |
|||
* [http://www.pma.pl/wandalen/intro.htm Wystawa w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie] |
|||
* [http://www.weltnetzzeitschrift-der-lotse.de/slawen.htm Krytyka słowiańskiej hipotezy pochodzenia Wandalów] {{lang|de}} |
|||
{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
[[Kategoria:Wandalowie| ]] |
|||
[[Kategoria:Prehistoria ziem polskich]] |
|||
Aktualna wersja na dzień 18:21, 5 kwi 2024
Wandalowie (łac. Vandali) – grupa plemion wschodniogermańskich, zamieszkująca przed wielką wędrówką ludów Europę Środkową. Dzielili się na Silingów i Hasdingów, część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona Wiktofalów, Lakringów i Hariów[1]. W noc sylwestrową 406 roku wraz ze Swebami i Alanami przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji[2], po czym przez trzy lata pustoszyli Galię. W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie Zachodniorzymskim dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy założyli własne państwo (439 r.), które przetrwało wiek i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 533–534.
grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
Historia
[edytuj | edytuj kod]Wandalowie w Europie Środkowej
[edytuj | edytuj kod]
Wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów[3], przebywających od III w. p.n.e. na ziemiach obecnie polskich[4], z kulturą przeworską. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego Związku Lugijskiego[5]. W II wieku n.e. (faza B2b) przedstawiciele kultury przeworskiej zajmowali tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza[6]. W Prudniku na Górnym Śląsku, na wzgórzu nad rzeką Złoty Potok, wydobyto z ziemi szczątki wojownika Wandalów, zmarłego w IV wieku n.e.[7]
Wędrówka Wandalów
[edytuj | edytuj kod]
Wandalowie
W czasie wywołanej najazdem Hunów (od 375 r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą. W czasie wędrówki na południe zasiedlali tereny współczesnej południowo-wschodniej Polski i założyli nekropolię w Prusieku, pierwszą rozpoznaną w polskich Karpatach[8][9].
Hasdingowie przekroczyli w noc sylwestrową 406 r. Ren w rejonie Mogontiacum (Moguncji) i znaleźli się na ziemiach Cesarstwa Rzymskiego. W 409 r. dotarli na Półwysep Iberyjski, gdzie w 416 r. zawarli z przybyłymi wcześniej Alanami (plemię sarmackie) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł rex Vandalorum et Alanorum („król Wandalów i Alanów”)[10].
Inne odłamy Wandalów dotarły do Dacji i Panonii.
Afrykańskie państwo Wandalów
[edytuj | edytuj kod]
Z Półwyspu Iberyjskiego pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską (w sile ok. 80 tysięcy) do Afryki Północnej w 429 r., gdzie – po zdobyciu Kartaginy w 439 r. – utworzyli kwitnące do 477 r. państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego wraz z Sardynią, Korsyką i czasowo Sycylią. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnego.
W 455 roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a zdobyte skarby przewieźli do Kartaginy. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu między Genzerykiem a cesarzem rzymskim Walentynianem III. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej Eudokii z synem Genzeryka, Hunerykiem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój.
Szacuje się, że Wandalowie stanowili ok. 5% mieszkańców swojego państwa. Zwykle nie żenili się z Rzymiankami, te społeczności były odseparowane. W dawnej prowincji Africa Proconsularis (pomniejszonej po reformie Dioklecjana) skonfiskowane majątki ziemskie nadano Wandalom (sortes Vandalorum), natomiast w pozostałych prowincjach stały się własnością króla[11].
Upadek Królestwa Wandalów
[edytuj | edytuj kod]Na początku lat 30. VI wieku cesarz bizantyjski Justynian postanowił pokonać Wandalów. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 tysięcy żołnierzy wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Wiedząc, że nie ma szans obrony królestwa Wandalów, pozwolił na włączenie go do cesarstwa. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili odrębność.
Dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców oraz inne ludy germańskie, takie jak Frankowie, Goci i Longobardowie. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wielkiej wędrówki ludów byli arianami. Arianizm zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się władca równie wybitny jak Genzeryk. Pisma Wandalów i ich tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znane są przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.
W średniowieczu i nowożytności
[edytuj | edytuj kod]Co najmniej od VIII wieku łacińskie źródła nazywają Słowian zamiennie określeniami Sclavi i Vandali, co wynikało z błędnego utożsamienia współczesnych słowiańskich Wendów ze starożytnymi germańskimi Wandalami[12].
Z tego powodu u średniowiecznych i częściowo nowożytnych historyków (począwszy od Wincentego Kadłubka) Wandalami nazywa się ogół Słowian lub przodków Polaków.
Nazwa Vandalia i tytuł dux Vandalorum (książę Wendów) odnosiły się do Księstwa Pomorskiego i jego władców, co później przejęli w swojej tytulaturze królowie Danii i Szwecji (rex Vandalorum, król Wendów).
- Więcej pod hasłem Wendowie.
Dziedzictwo etymologiczne
[edytuj | edytuj kod]Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna wandal stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko, co stanie mu na drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się wandalizmowi.
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez Arabów określenia Vandolita (teren Wandalów).
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Henryk Łowmiański, Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 245.
- ↑ Encyklopedia historyczna świata. T. I. Kraków: Opres, 1999, s. 425. ISBN 83-85909-51-6.
- ↑ „Przegląd Archeologiczny”, t. 40–41, 1992, s. 66–67, Cytat: „konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie”.
- ↑ Początkowo na Dolnym Śląsku, w Polsce centralnej i zachodnim Mazowszu, potem w Małopolsce.
- ↑ Strzelczyk 2005 ↓, s. 49.
- ↑ Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski, t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 284
- ↑ Andrzej Dereń, Najstarszy prudnicki wojownik [online], tygodnikprudnicki.pl, 4 sierpnia 2010 [dostęp 2024-04-05] [zarchiwizowane z adresu 2021-09-19].
- ↑ Renata Madyda-Legutko, Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach, Instytut Archeologii UJ, 2005, Cytat: „Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od Sanoka, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich.”.
- ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
- ↑ Kasperski 2015 ↓.
- ↑ Vogt 1993 ↓, s. 234.
- ↑ Adam Krawiec, Omnes sunt wandali dicti. Znaczenie etnonimu „Wandalowie” w polskiej tradycji historiograficznej okresu średniowiecza [online], bibliotekanauki.pl [dostęp 2023-12-31].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Marek Wilczyński, Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Kraków: WSP, 1994, ISBN 83-85898-29-8, OCLC 750702746.
- Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, wyd. 2, Warszawa: PIW, 2005, ISBN 83-06-02964-X.
- Józef Kuranc, Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane), „Annales des Lettres”, R. 21, z. 3, 1973, s. 71–91.
- Andrzej Kokowski, Kultura przeworska – zarys dziejów, [w:] Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin – Warszawa 2004, s. 25–85.
- Andrzej Kokowski, Starożytna Polska. Od trzeciego wieku przed Chrystusem do starożytności, Warszawa 2006.
- Robert Kasperski, Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens, „Acta Poloniae Historia” (112), 2015, s. 201–242.
- Joseph Vogt, Upadek Rzymu, Adam Łukaszewicz (tłum.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1993, ISBN 83-06-02312-9, OCLC 749868462.