Język makian zachodni: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Nie podano opisu zmian |
Nie podano opisu zmian |
||
(Nie pokazano 48 wersji utworzonych przez 31 użytkowników) | |||
Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Inne znaczenia||[[język moi (ujednoznacznienie)|inne języki zwane „moi”]]}} |
|||
{{Nie mylić z|[[język makian wschodni]] (taba), [[język moi]] (mosana), [[język mekwei]] (moi, mooi)}} |
|||
{{Język infobox |
{{Język infobox |
||
|nazwa oryginalna = Moi |
|nazwa oryginalna = Moi |
||
Linia 20: | Linia 20: | ||
|wikisłownik = |
|wikisłownik = |
||
}} |
}} |
||
'''Język makian zachodni''', także '''moi''' – |
'''Język makian zachodni''' (makian barat, makian luar), także '''moi''' – język używany w prowincji [[Moluki Północne]] w [[Indonezja|Indonezji]], m.in. na wyspie [[Makian (wyspa)|Makian]] (zachodni fragment) i w grupie wysp [[Kayoa]]. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób<ref name="et" />, w tym 7 tys. na Makian oraz 5 tys. na wyspach Kayoa{{odn|Voorhoeve|1982|s=4, 46}}. Dodatkowe skupiska jego użytkowników są obecne na wyspie [[Halmahera]] (południowo-zachodnie wybrzeże{{r|et}}{{odn|Voorhoeve|1988|s=182}} oraz region [[Malifut]]{{Odn|Perangin Angin|2023}}{{Odn|Bowden|2002|s=122}}). |
||
Jest przedstawicielem rodziny [[Języki północnohalmaherskie|języków północnohalmaherskich]], jednej z grup zakwalifikowanych do postulowanej [[Języki zachodniopapuaskie|rodziny zachodniopapuaskiej]]{{odn|Holton|Klamer|2018|s=577, 626}}. Jego bliższe związki z innymi językami rodziny są jednak trudne do ustalenia. Ponadto jest zupełnie odrębny od pobliskiego [[Język makian wschodni|języka makian wschodniego]] (taba, makian dalam), który należy do [[Języki austronezyjskie|rodziny austronezyjskiej]]<ref name="Blust2013" />. |
|||
Jest odrębny od pobliskiego [[język makian wschodni|języka makian wschodniego]] (taba, makian dalam), należącego do [[języki austronezyjskie|rodziny austronezyjskiej]]<ref name="Blust2013" />. Skrótowy opis języka, opublikowany przez wydawnictwo [[Pacific Linguistics]], sporządził lingwista [[Clemens L. Voorhoeve]]<ref name="Pacific Linguistics" />. |
|||
Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański<ref name="afm" /> (makian barat<ref name="et" />, makean barat{{odn|Perangin Angin|2023}}), makian luar<ref name="et" />, moi{{odn|Holton|Klamer|2018|s=573}}, jitinee<ref name="Melalatoa1995" />, titinee<ref name="afm" />, destine<ref name="afm" />, likil<ref name="Usman2011" /><ref name="Ibrahim2009" />. Sami użytkownicy posługują się nazwą „moi”, która jednocześnie określa wyspę Makian{{odn|Bowden|2002|s=118}}{{odn|Voorhoeve|1982|s=4}}. Taką samą nazwę nosi [[język moi]] z północno-zachodniej [[Nowa Gwinea|Nowej Gwinei]], również włączony do propozycji rodziny zachodniopapuaskiej{{odn|Holton|Klamer|2018|s=570, 573, 626}}. Zbieżność nazw, jeśli nie przypadkowa, może być śladem historycznych kontaktów handlowych{{odn|Reesink|2002|s=19}}. Określenie „Moi Tesité” (oficjalnie w j. indonez. ''Makian Luar'') odnosi się do zachodniej części wyspy{{odn|Voorhoeve|1982|s=4}}. |
|||
W użyciu jest także [[Język malajski Moluków Północnych|malajski Moluków Północnych]] wraz z [[Język indonezyjski|językiem indonezyjskim]]{{r|Endangered}}. Odnotowano, że znaczna grupa osób z zachodniej części wyspy zna również język makian wschodni<ref name="Bowden2001" />. Tym niemniej w nowszych czasach wzmocniła się pozycja malajskiego w roli środka komunikacji międzyetnicznej{{odn|Perangin Angin|2023|s=32–33}}. |
|||
Wielu użytkowników tego języka porozumiewa się również w makian wschodnim<ref name="Bowden2001-s23" />. |
|||
Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa{{odn|Voorhoeve|1982|s=3}}. Skrótowy opis jego gramatyki opracował [[Clemens L. Voorhoeve|C.L. Voorhoeve]]{{odn|Voorhoeve|1982}}. |
|||
== Klasyfikacja == |
== Klasyfikacja == |
||
Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego |
Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona<ref name="Taber" />. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 r. F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 r., {{link-interwiki|P.J.B.C. Robidé van der Aa|tekst=Robidé van der Aa|Q=Q2543492}} powiązał makian zachodni z językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze{{odn|Voorhoeve|1982|s=3}}. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 r. indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (''North Halmahera'', NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych{{odn|Voorhoeve|1982|s=4, 46}}{{r|watuseke1976}}. Dodatkowo [[Clemens L. Voorhoeve|C.L. Voorhoeve]] (1982) stwierdził istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a [[Język tidore|językiem tidore]]{{odn|Voorhoeve|1982|s=37}}. |
||
Z perspektywy leksykostatystyki makian zachodni został sklasyfikowany jako [[Języki izolowane|język izolowany]] na poziomie rodziny NH (sensu largo, ''NH stock''){{odn|Voorhoeve|1988|s=182}}{{odn|Holton|Klamer|2018|s=577}}. Taki jego status odzwierciedlają różne publikacje, w tym [[Ethnologue]] (wyd. 21, 2018) i '' Atlas bahasa tanah Maluku'' (1996)<ref name="et" /><ref name="Taber" />. W ujęciu, które zaproponował C.L. Voorhoeve (1983), makian zachodni to odosobniony przedstawiciel gałęzi południowej języków NH (w opozycji do pozostałych języków rodziny, stanowiących gałąź północną){{odn|Voorhoeve|1983|s=19}}. Bliższa analiza cech leksykalnych i fonologicznych daje jednak podstawy, by sądzić, że makian zachodni jest bliżej spokrewniony z językami ternate i tidore, z którymi tworzyłby gałąź południową (z możliwym włączeniem [[język sahu|języka sahu]]){{odn|Voorhoeve|1982|s=38–39}}. |
|||
Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania [[SOV (Subject Object Verb)|SOV]], obecność [[Poimek|poimków]], złożona [[Morfologia (językoznawstwo)|morfologia]] czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania [[SVO (Subject Verb Object)|SVO]], występowanie [[Przyimek|przyimków]], mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają [[Dopełnienie (językoznawstwo)|dopełnienia]], ale nadal zawierają informację o [[Podmiot (językoznawstwo)|podmiocie]]){{odn|Voorhoeve|1982|s=7, 12}}. Nie występuje rozróżnienie między [[Rodzaj męski|rodzajem męskim]] a [[Rodzaj żeński|żeńskim]] w trzeciej osobie liczby pojedynczej{{odn|Voorhoeve|1982|s=7}}. Obecna jest [[harmonia samogłosek]]{{odn|Voorhoeve|1982|s=10}}. Zachował pewne cechy charakterystyczne dla rodziny NH: szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym) oraz system [[Klasa nominalna|klas rzeczowników]]{{odn|Voorhoeve|1982|s=7}}. Analiza zapożyczeń w tym języku pozwala dojść do wniosku, że przeszedł on niezależną historię kontaktu z przedstawicielami rodziny austronezyjskiej; możliwe, że prajęzyk zachodniomakiański dotarł do regionu Halmahery w innym czasie niż przodek pozostałych języków NH – co tłumaczyłoby jego silnie zaznaczoną odrębność{{odn|Voorhoeve|1994|s=651|loc=przyp. 6}}. |
|||
== Sytuacja językowa == |
|||
Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków północnohalmaherskich{{odn|Holton|Klamer|2018|s=577}}. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i [[język malajski|malajskiego]] – a także spokrewnionego [[język ternate|języka ternate]]. Obecne są również wpływy niderlandzkie i portugalskie<ref name="Pacific Linguistics" />. |
|||
Każda ze wsi w zachodniej części wyspy Makian używa własnego wariantu języka, ale różnice są niewielkie (dotyczą pewnej części leksyki){{odn|Voorhoeve|1988|s=183}}. Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH{{odn|Holton|Klamer|2018|s=577}}. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i [[Język malajski|malajskiego]] – a także [[Język ternate|języka ternate]]{{odn|Voorhoeve|1982|s=5, 47 (1.5, 1.6)}}. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków{{odn|Voorhoeve|1982|s=5}}. Od XVII w. do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą [[Sułtanat Ternate|Sułtanatu Ternate]], a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować [[język indonezyjski]]{{odn|Voorhoeve|1982|s=5–6}}. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do ''bahasa halus'', czyli uprzejmego wariantu języka{{odn|Voorhoeve|1982|s=47 (1.5)}}. W nowszych czasach najważniejszym źródłem zapożyczeń stał się język narodowy{{odn|Voorhoeve|1982|s=6}}. D.M. Perangin Angin (2023) odnotował, że młodsze grupy wiekowe posługują się wręcz odmianami języka, które wykazują bardzo silne wpływy słownictwa malajskiego/indonezyjskiego; ponadto odmiana ''bahasa halus'' praktycznie wyszła z użycia{{odn|Perangin Angin|2023|s=31–32}}. |
|||
W latach 70. XX w., z uwagi na zagrożenie wulkaniczne, podjęto decyzję o przesiedleniu ludności Makian do regionu [[Malifut]] na [[Halmahera|Halmaherze]]{{odn|Perangin Angin|2023|s=26–27}}. Wśród tamtejszej społeczności makian zachodni przestał być przyswajany przez młodsze grupy wiekowe. Przyczynia się do tego zawieranie małżeństw mieszanych wraz ze słabszym przywiązaniem do tożsamości etnicznej Makian{{odn|Perangin Angin|2023|s=36–39}}. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian wschodni i [[język pagu|pagu]]; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z [[Jawa|Jawy]] i [[Celebes Południowy|Celebesu Południowego]]){{odn|Bowden|2002|s=122–123}}. Migranci Makian zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) również mają styczność z różnymi grupami etnicznymi{{odn|Lucardie|1983|s=340}}. |
|||
Na tle swojej rodziny wyróżnia się szykiem wyrazów [[SVO (Subject Verb Object)|SVO (podmiot orzeczenie dopełnienie)]]. Formy czasowników w języku makian zachodnim nie wyrażają [[Dopełnienie (językoznawstwo)|dopełnienia]], ale nadal wyrażają [[Podmiot (językoznawstwo)|podmiot]]. Język zachował także charakterystyczny dla tej rodziny szyk w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym)<ref name="Pacific Linguistics" />. |
|||
== System dźwiękowy == |
== System dźwiękowy == |
||
Linia 92: | Linia 99: | ||
| |
| |
||
|} |
|} |
||
/{{IPA|ɲ}}/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z [[ |
/{{IPA|ɲ}}/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z [[Język indonezyjski|języka indonezyjskiego]]. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”. |
||
== Zobacz też == |
|||
* [[język makian wschodni]] |
|||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
||
<references |
<references> |
||
<ref name="afm">{{Majewicz1989|s=96}}</ref> |
<ref name="afm">{{Majewicz1989|s=96}}</ref> |
||
<ref name="Blust2013">{{Cytuj książkę |autor = [[Robert Blust]] |tytuł = The Austronesian Languages |url = https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/10191/6/Blust-2013-AustronesianLanguages.pdf |data = 2013 |isbn = 9781922185075 |oclc = 851066712 |miejsce = Canberra |strony = 9 |wydawca = Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University |język = en |data dostępu = 2022-08-12}}</ref> |
<ref name="Blust2013">{{Cytuj książkę | autor = [[Robert Blust]] | tytuł = The Austronesian Languages | url = https://web.archive.org/web/20221006152420/https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/10191/6/Blust-2013-AustronesianLanguages.pdf | data = 2013 | isbn = 9781922185075 | oclc = 851066712 | miejsce = Canberra | strony = 9 | wydanie = popr. | seria = Asia-Pacific Linguistics 008 | wydawca = Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University | język = en | data dostępu = 2022-08-12}}</ref> |
||
<ref name="Bowden2001 |
<ref name="Bowden2001">{{Cytuj książkę | autor link = John Bowden | nazwisko = Bowden | imię = John | tytuł = Taba: Description of a South Halmahera Language | url = https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/146703/1/PL-521.pdf | rok = 2001 | doi = 10.15144/PL-521 | oclc = 50166340 | miejsce = Canberra | seria = Pacific Linguistics 521 | isbn = 978-0-85883-517-7 | wydawca = Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University | strony = 23 | język = en | data dostępu = 2022-01-27}}</ref> |
||
⚫ | <ref name="et">{{Ethnologue | tytuł = Makian, West | wydanie = 21 | archiwum = https://web.archive.org/web/20180623005153/https://www.ethnologue.com/language/mqs/20 | id = mqs | zarchiwizowano = 2018-06-23 | data dostępu = 2018-04-25}}</ref> |
||
<ref name="Bradley">{{Cytuj |autor = David Bradley, Maya Bradley |tytuł = Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach |data = 2013 |isbn = 978-1-136-85271-8 |wydawca = Routledge |s = 118 |url = https://books.google.com/books?id=O1NdAgAAQBAJ |język = en}}</ref> |
|||
⚫ | <ref name="Melalatoa1995">{{Cytuj | autor = [[M. Junus Melalatoa]] | tytuł = Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z | data = 1995 | oclc = 1027453789 | wydawca = Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan | miejsce = Jakarta | s = 506–507 | data dostępu = 2022-08-03 | url = https://books.google.com/books?id=FbGECgAAQBAJ&pg=PA506 | język = id}}</ref> |
||
⚫ | |||
⚫ | <ref name="Taber">{{Cytuj książkę | autor = Mark Taber (red.) | tytuł = Atlas bahasa tanah Maluku | url = https://www.sil.org/resources/archives/37652 | data dostępu = 2023-08-28 <!-- | url = https://books.google.com/books?id=HH5iAAAAMAAJ&dq=%22Bahasa+Makian+Luar+menarik+perhatian+orang+karena+bahasa+ini+lama+menjadi+tekateki+bagi+para+linguis+untuk+bagaimana+mengelompokkannya+%22 --> | data = 1996 | isbn = 978-979-8132-90-2 | miejsce = Ambon | wydawca = Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics | strony = 8 | oclc = 40713056 <!-- | cytat = Bahasa Makian Luar menarik perhatian orang karena bahasa ini lama menjadi teka-teki bagi para linguis untuk bagaimana mengelompokkannya, karena tampaknya tidak ada hubungannya dengan bahasa-bahasa lainnya dalam wilayah tersebut. Walaupun demikian, penelitian baru-baru ini menunjukkan bahwa bahasa tersebut termasuk dalam rumpun bahasa Halmahera Utara --> | język = id}}</ref> |
||
⚫ | <ref name="Melalatoa1995">{{Cytuj |autor = [[M. Junus Melalatoa]] |tytuł = Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z |data = 1995 |wydawca = Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan |miejsce = Jakarta |s = 506–507 |data dostępu = 2022-08-03 |url = https://books.google.com/books?id=FbGECgAAQBAJ&pg=PA506 |język = id}}</ref> |
||
⚫ | <ref name="West Makian">{{Cytuj | archiwum = https://web.archive.org/web/20200305184434/https://phoible.org/inventories/view/469 | url = https://phoible.org/inventories/view/469 | tytuł = West Makian | opublikowany = PHOIBLE Online | data dostępu = 2020-03-05 | zarchiwizowano = 2020-03-05}}</ref> |
||
⚫ | |||
<ref name="Endangered">{{Cytuj stronę | tytuł=Moi (Maluku, Indonesia) | zarchiwizowano=2022-09-05 | data dostępu=2022-09-05 | opublikowany=Endangered Languages Project | url=https://www.endangeredlanguages.com/lang/10725 | archiwum=http://archive.vn/2022.09.05-153036/https://www.endangeredlanguages.com/lang/10725 | język=en}}</ref> |
|||
<ref name="Palmer">{{Cytuj książkę | autor r link = Gary Holton | autor r2 link = Marian Klamer | imię r=Gary | nazwisko r=Holton | imię2 r = Marian |nazwisko2 r = Klamer | autor=Bill Palmer (red.) | data = 2018 | tytuł=The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide | rozdział=The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head | seria=The World of Linguistics 4 | strony=569–640 | miejsce=Berlin–Boston | wydawca=Walter de Gruyter | oclc=1041880153 | isbn=978-3-11-029525-2 | doi=10.1515/9783110295252-005 | język = en }}</ref> |
|||
<ref name="watuseke1976">{{Cytuj pismo | imię = F. S. | nazwisko = Watuseke | tytuł = West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum | czasopismo = Anthropological Linguistics | rok = 1976 | data dostępu = 2022-12-01 | issn = 0003-5483 | oclc = 773555532 | jstor = 30027583 | wolumin = 18 | numer = 6 | strony = 274–285 | język = en}}</ref> |
|||
⚫ | <ref name="Taber">{{Cytuj książkę |autor = Mark Taber |tytuł = Atlas bahasa tanah Maluku |url = https://books.google.com/books?id=HH5iAAAAMAAJ&dq=%22Bahasa+Makian+Luar+menarik+perhatian+orang+karena+bahasa+ini+lama+menjadi+tekateki+bagi+para+linguis+untuk+bagaimana+mengelompokkannya+%22 |data = 1996 |isbn = 978-979-8132-90-2 |miejsce = Ambon |wydawca = Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura |strony = 8 |oclc = 40713056 |cytat = Bahasa Makian Luar menarik perhatian orang karena bahasa ini lama menjadi teka-teki bagi para linguis untuk bagaimana mengelompokkannya, karena tampaknya tidak ada hubungannya dengan bahasa-bahasa lainnya dalam wilayah tersebut. Walaupun demikian, penelitian baru-baru ini menunjukkan bahwa bahasa tersebut termasuk dalam rumpun bahasa Halmahera Utara |język = id |
||
<ref name=" |
<ref name="Usman2011">{{Cytuj | autor r = Usman | rozdział = Bahasa Pagu | data = 2011 | tytuł = Senarai kata | autor = Imelda; M. Ali Humaedi; Umar Muslim; Katubi; Leolita Masnun; Usman; | miejsce = Jakarta | wydawca = Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI) | oclc = 781427292 | s = 139–163 | url = https://karya.brin.go.id/id/eprint/17685/ | data dostępu = 2024-07-16 | język = id}}</ref> |
||
<ref name="Ibrahim2009">{{Cytuj | autor = [[Gufran Ali Ibrahim]] | tytuł = Metamorfosa Sosial dan Kepunahan Bahasa | data = 2009 | isbn = 978-979-98962-5-4 | miejsce = Ternate | wydawca = Lembaga Penerbitan Universitas Khairun | s = 110 | język = id}}</ref> |
|||
⚫ | <ref name="West Makian">{{Cytuj |archiwum = https://web.archive.org/web/20200305184434/https://phoible.org/inventories/view/469 |url = https://phoible.org/inventories/view/469 |tytuł = West Makian |opublikowany = PHOIBLE Online |data dostępu = 2020-03-05 |zarchiwizowano = 2020-03-05}}</ref> |
||
</references> |
</references> |
||
== Bibliografia == |
== Bibliografia == |
||
* {{Cytuj |odn = tak |autor = [[ |
* {{Cytuj | odn = tak | autor r = [[John Bowden]] | rozdział = The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type? | redaktor = David Bradley, Maya Bradley | tytuł = Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach | oclc = 50663047 <!-- | oclc2 = 1290081641 --> | doi = 10.4324/9781315028811 | isbn = 978-0-700-71456-8 978-1-315-02881-1 978-1-136-85271-8 | wydawca = RoutledgeCurzon | miejsce = London–New York | data = 2002 | s = 114–143 | język = en}} |
||
* {{Cytuj | odn = tak | autor r = G.R.E. Lucardie | rozdział = The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems | redaktor = [[E.K.M. Masinambow]] | tytuł = Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi | oclc = 23557257 | miejsce = Jakarta | data = 1983 | wydawca = Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI) | seria = Buletin LEKNAS II.2 | s = 333–346 | język = en}} |
|||
* {{Cytuj | odn = tak | autor = [[Gary Holton]], [[Marian Klamer]] | redaktor = Bill Palmer | rozdział = [https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A3463909/view The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head] | tytuł = The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide | data = 2018 | miejsce = Berlin–Boston | oclc = 1041880153 | isbn=978-3-11-029525-2 | doi = 10.1515/9783110295252-005 | wydawca = Walter de Gruyter | s = 569–640 | język = en | seria = The World of Linguistics 4}} |
|||
* {{Cytuj | odn = tak | autor r = Perangin Angin, Dalan Mehuli; | rozdział = Ekologi dan Ketahanan Bahasa Makean Barat di Pulau Makean dan kecamatan Malifut, Provinsi Maluku Utara, Indonesia | redaktor = F. X. Sinungharjo | tytuł = Ekolinguistik | data = 2023 | isbn = 978-623-143-005-2 | miejsce = Yogyakarta | wydawca = Sanata Dharma University Press | s = 25–43 | język = id}} |
|||
* {{Cytuj |odn = tak |autor r = [[Ger Reesink|Ger P. Reesink]] |rozdział = The eastern Bird’s Head languages compared |tytuł = Languages of the eastern Bird’s Head |redaktor = Ger P. Reesink |data = 2002 |isbn = 0-85883-494-4 |miejsce = Canberra |wydawca = Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University |doi = 10.15144/PL-524.1 |oclc = 50699329 |s = 1–44 |seria = Pacific Linguistics 524 |język = en}} |
|||
⚫ | * {{Cytuj | autor r = [[Clemens L. Voorhoeve]] | rozdział = The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report | redaktor = Clemens L. Voorhoeve | tytuł = The Makian languages and their neighbours | url = https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/144389/1/PL-D46.pdf | data = 1982 | isbn = 0858832771 |miejsce = Canberra | wydawca = Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University | seria = Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12 | doi = 10.15144/PL-D46.1 | oclc = 12421689 | data dostępu = 2022-08-23 | s = 1–74 | język = en | odn = tak}} |
||
* {{Cytuj | autor r = [[Clemens L. Voorhoeve]] | rozdział = The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas | redaktor = [[E.K.M. Masinambow]] | tytuł = Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi | oclc = 23557257 | miejsce = Jakarta | data = 1983 | wydawca = Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI) | seria = Buletin LEKNAS II.2 | s = 13–40 | odn = tak | język = en}} |
|||
* {{Cytuj | tytuł = Papers in New Guinea linguistics. No. 26 | url = https://core.ac.uk/download/pdf/159465463.pdf | autor r = [[Clemens L. Voorhoeve]] | rozdział = The languages of the North Halmaheran stock | data = 1988 | isbn = 0-85883-370-0 | miejsce = Canberra | wydawca = Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University | oclc = 220535054 | doi = 10.15144/PL-A76.181 | s = 181–209 | seria = Pacific Linguistics A-76 | język = en | data dostępu = 2022-08-08 | odn = tak}} |
|||
* {{Cytuj | odn = tak |redaktor = [[Tom Dutton]]: [[Darrell T. Tryon]]; | autor r = [[Clemens L. Voorhoeve]] | rozdział = Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia | tytuł = Language Contact and Change in the Austronesian World | data = 1994 | s = 649–674 | isbn = 978-3-11-088309-1 | doi = 10.1515/9783110883091.649 | oclc = 853258768 | miejsce = Berlin–Boston | seria = Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77 | wydawca = Walter de Gruyter | język = en}} |
|||
== Linki zewnętrzne == |
|||
* {{Cytuj stronę | tytuł = West Makian | data dostępu = 2023-12-05 | opublikowany = Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology | url = https://lingweb.eva.mpg.de/channumerals/Makian-West.htm | język = en}} |
|||
* {{Cytuj stronę| tytuł = Wordlist – West Makian| opublikowany = The ASJP Database |url = https://asjp.clld.org/languages/WEST_MAKIAN| data dostępu = 2024-07-18| język = en}} |
|||
{{Języki zachodniopapuaskie}} |
{{Języki zachodniopapuaskie}} |
||
{{Kontrola autorytatywna}} |
{{Kontrola autorytatywna}} |
||
Aktualna wersja na dzień 11:34, 2 wrz 2024
Obszar |
wyspy Makian, Kayoa, Halmahera (Moluki Północne, Indonezja) | ||
---|---|---|---|
Liczba mówiących |
12 tys. (1977) | ||
Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
Status oficjalny | |||
Ethnologue | 6a żywy↗ | ||
Kody języka | |||
ISO 639-3 | mqs | ||
IETF | mqs | ||
Glottolog | west2600 | ||
Ethnologue | mqs | ||
WALS | wma | ||
W Wikipedii | |||
| |||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język makian zachodni (makian barat, makian luar), także moi – język używany w prowincji Moluki Północne w Indonezji, m.in. na wyspie Makian (zachodni fragment) i w grupie wysp Kayoa. Według danych z 1977 roku posługuje się nim 12 tys. osób[1], w tym 7 tys. na Makian oraz 5 tys. na wyspach Kayoa[2]. Dodatkowe skupiska jego użytkowników są obecne na wyspie Halmahera (południowo-zachodnie wybrzeże[1][3] oraz region Malifut[4][5]).
Jest przedstawicielem rodziny języków północnohalmaherskich, jednej z grup zakwalifikowanych do postulowanej rodziny zachodniopapuaskiej[6]. Jego bliższe związki z innymi językami rodziny są jednak trudne do ustalenia. Ponadto jest zupełnie odrębny od pobliskiego języka makian wschodniego (taba, makian dalam), który należy do rodziny austronezyjskiej[7].
Jest określany różnymi nazwami: zachodniomakiański[8] (makian barat[1], makean barat[4] ), makian luar[1], moi[9], jitinee[10], titinee[8], destine[8], likil[11][12]. Sami użytkownicy posługują się nazwą „moi”, która jednocześnie określa wyspę Makian[13][14]. Taką samą nazwę nosi język moi z północno-zachodniej Nowej Gwinei, również włączony do propozycji rodziny zachodniopapuaskiej[15]. Zbieżność nazw, jeśli nie przypadkowa, może być śladem historycznych kontaktów handlowych[16]. Określenie „Moi Tesité” (oficjalnie w j. indonez. Makian Luar) odnosi się do zachodniej części wyspy[14].
W użyciu jest także malajski Moluków Północnych wraz z językiem indonezyjskim[17]. Odnotowano, że znaczna grupa osób z zachodniej części wyspy zna również język makian wschodni[18]. Tym niemniej w nowszych czasach wzmocniła się pozycja malajskiego w roli środka komunikacji międzyetnicznej[19].
Został słabo udokumentowany w literaturze. Opublikowano pobieżne listy słownictwa[20]. Skrótowy opis jego gramatyki opracował C.L. Voorhoeve[21] .
Klasyfikacja
[edytuj | edytuj kod]Jest silnie odrębny od pozostałych języków regionu, toteż jego przynależność przez dłuższy czas pozostawała nieustalona[22]. Pierwotnie został zaliczony do języków austronezyjskich, podobnie jak język taba ze wschodniej części wyspy. W 1890 r. F.S.A. de Clercq zwrócił uwagę na brak wzajemnej zrozumiałości między oboma językami wyspy Makian. Wcześniej, w 1872 r., Robidé van der Aa powiązał makian zachodni z językami północnej Halmahery, lecz propozycja ta nie przyjęła się w literaturze[20]. W toku późniejszych badań potwierdzono słuszność tej opinii, ujawniając, że języki wschodni i zachodni w ogóle nie są ze sobą spokrewnione. W 1976 r. indonezyjski językoznawca F.S. Watuseke wykazał, że makian zachodni to jeden z języków północnohalmaherskich (North Halmahera, NH), na podstawie analizy zbieżności słownikowych[2][23]. Dodatkowo C.L. Voorhoeve (1982) stwierdził istnienie regularnych zależności dźwiękowych między nim a językiem tidore[24].
Z perspektywy leksykostatystyki makian zachodni został sklasyfikowany jako język izolowany na poziomie rodziny NH (sensu largo, NH stock)[3][25]. Taki jego status odzwierciedlają różne publikacje, w tym Ethnologue (wyd. 21, 2018) i Atlas bahasa tanah Maluku (1996)[1][22]. W ujęciu, które zaproponował C.L. Voorhoeve (1983), makian zachodni to odosobniony przedstawiciel gałęzi południowej języków NH (w opozycji do pozostałych języków rodziny, stanowiących gałąź północną)[26]. Bliższa analiza cech leksykalnych i fonologicznych daje jednak podstawy, by sądzić, że makian zachodni jest bliżej spokrewniony z językami ternate i tidore, z którymi tworzyłby gałąź południową (z możliwym włączeniem języka sahu)[27].
Jego struktura gramatyczna została prawdopodobnie przekształcona pod wpływem bliżej nieokreślonego austronezyjskiego otoczenia językowego. Pierwotnie musiał być typologicznie bliski innym papuaskim językom Halmahery i okolic (szyk zdania SOV, obecność poimków, złożona morfologia czasownika). Jego cechy charakterystyczne to: szyk zdania SVO, występowanie przyimków, mało rozbudowana odmiana czasownika (formy czasowników nie wyrażają dopełnienia, ale nadal zawierają informację o podmiocie)[28]. Nie występuje rozróżnienie między rodzajem męskim a żeńskim w trzeciej osobie liczby pojedynczej[29]. Obecna jest harmonia samogłosek[30]. Zachował pewne cechy charakterystyczne dla rodziny NH: szyk wyrazów w konstrukcjach dzierżawczych (określnik dzierżawczy występuje przed rzeczownikiem określanym) oraz system klas rzeczowników[29]. Analiza zapożyczeń w tym języku pozwala dojść do wniosku, że przeszedł on niezależną historię kontaktu z przedstawicielami rodziny austronezyjskiej; możliwe, że prajęzyk zachodniomakiański dotarł do regionu Halmahery w innym czasie niż przodek pozostałych języków NH – co tłumaczyłoby jego silnie zaznaczoną odrębność[31].
Sytuacja językowa
[edytuj | edytuj kod]Każda ze wsi w zachodniej części wyspy Makian używa własnego wariantu języka, ale różnice są niewielkie (dotyczą pewnej części leksyki)[32]. Z uwagi na wpływy obce jest najbardziej odrębnym spośród języków NH[25]. Na płaszczyźnie gramatyki i słownictwa wykazuje wpływy języków austronezyjskich – makian wschodniego i malajskiego – a także języka ternate[33]. Wskutek kontaktów handlowych zaczerpnął też pewną grupę słów niderlandzkich i portugalskich. Wyspa Makian słynęła bowiem z dobrej jakości pożywienia i doskonałych goździków[34]. Od XVII w. do początku XX w. wyspa znajdowała się pod kontrolą Sułtanatu Ternate, a w niepodległej Indonezji za pośrednictwem systemu edukacji zaczęto promować język indonezyjski[35]. Pożyczki z języka ternate to często wyrazy należące do bahasa halus, czyli uprzejmego wariantu języka[36]. W nowszych czasach najważniejszym źródłem zapożyczeń stał się język narodowy[37]. D.M. Perangin Angin (2023) odnotował, że młodsze grupy wiekowe posługują się wręcz odmianami języka, które wykazują bardzo silne wpływy słownictwa malajskiego/indonezyjskiego; ponadto odmiana bahasa halus praktycznie wyszła z użycia[38].
W latach 70. XX w., z uwagi na zagrożenie wulkaniczne, podjęto decyzję o przesiedleniu ludności Makian do regionu Malifut na Halmaherze[39]. Wśród tamtejszej społeczności makian zachodni przestał być przyswajany przez młodsze grupy wiekowe. Przyczynia się do tego zawieranie małżeństw mieszanych wraz ze słabszym przywiązaniem do tożsamości etnicznej Makian[40]. Region Malifut jest silnie zróżnicowany etnicznie i językowo (inne używane języki to m.in. makian wschodni i pagu; dodatkowo zamieszkują tu też migranci z Jawy i Celebesu Południowego)[41]. Migranci Makian zamieszkujący południowo-zachodnie wybrzeże Halmahery (w tym region Gita) również mają styczność z różnymi grupami etnicznymi[42].
System dźwiękowy
[edytuj | edytuj kod]- Samogłoski
W języku moi występują cztery samogłoski: a, ə, i, u[43].
- Spółgłoski
dwuwargowe | zębowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | ||
---|---|---|---|---|---|---|
zwarte | bezdźwięczne | p | t̪ | c | k | |
dźwięczne | b | d̪ | ɟ | g | ||
szczelinowe | ɸ | h | ||||
nosowe | m | n̪ | (ɲ) | ŋ | ||
aproksymanty | l̪ | |||||
drżące | r̪ |
/ɲ/ występuje prawie wyłącznie w zapożyczeniach z języka indonezyjskiego. Jedyne rodzime słowo z głoską /ɲ/ to /miɲe/ „jeden”.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Gary F. Simons , Charles D. Fennig (red.), Makian, West, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 21, Dallas: SIL International, 2018 [dostęp 2018-04-25] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-23] (ang.).
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 4, 46.
- ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 182.
- ↑ a b Perangin Angin 2023 ↓.
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 122.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577, 626.
- ↑ Robert Blust: The Austronesian Languages. Wyd. popr. Canberra: Asia-Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2013, s. 9, seria: Asia-Pacific Linguistics 008. ISBN 978-1-922185-07-5. OCLC 851066712. [dostęp 2022-08-12]. (ang.).
- ↑ a b c Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, s. 96, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 573.
- ↑ M. Junus Melalatoa, Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia Jilid L-Z, Jakarta: Direktorat Jenderal Kebudayaan, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan, 1995, s. 506–507, OCLC 1027453789 [dostęp 2022-08-03] (indonez.).
- ↑ Usman, Bahasa Pagu, [w:] Imelda i inni, Senarai kata, Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2011, s. 139–163, OCLC 781427292 [dostęp 2024-07-16] (indonez.).
- ↑ Gufran Ali Ibrahim, Metamorfosa Sosial dan Kepunahan Bahasa, Ternate: Lembaga Penerbitan Universitas Khairun, 2009, s. 110, ISBN 978-979-98962-5-4 (indonez.).
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 118.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 4.
- ↑ Holton i Klamer 2018 ↓, s. 570, 573, 626.
- ↑ Reesink 2002 ↓, s. 19.
- ↑ Moi (Maluku, Indonesia). Endangered Languages Project. [dostęp 2022-09-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-05)]. (ang.).
- ↑ John Bowden: Taba: Description of a South Halmahera Language. Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, The Australian National University, 2001, s. 23, seria: Pacific Linguistics 521. DOI: 10.15144/PL-521. ISBN 978-0-85883-517-7. OCLC 50166340. [dostęp 2022-01-27]. (ang.).
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 32–33.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 3.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓.
- ↑ a b Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura / Summer Institute of Linguistics, 1996, s. 8. ISBN 978-979-8132-90-2. OCLC 40713056. [dostęp 2023-08-28]. (indonez.).
- ↑ F. S. Watuseke. West Makian, a Language of the North-Halmahéra Group of the West-Irian Phylum. „Anthropological Linguistics”. 18 (6), s. 274–285, 1976. ISSN 0003-5483. OCLC 773555532. JSTOR: 30027583. (ang.).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 37.
- ↑ a b Holton i Klamer 2018 ↓, s. 577.
- ↑ Voorhoeve 1983 ↓, s. 19.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 38–39.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 7, 12.
- ↑ a b Voorhoeve 1982 ↓, s. 7.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 10.
- ↑ Voorhoeve 1994 ↓, przyp. 6, s. 651.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 183.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5, 47 (1.5, 1.6).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 5–6.
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 47 (1.5).
- ↑ Voorhoeve 1982 ↓, s. 6.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 31–32.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 26–27.
- ↑ Perangin Angin 2023 ↓, s. 36–39.
- ↑ Bowden 2002 ↓, s. 122–123.
- ↑ Lucardie 1983 ↓, s. 340.
- ↑ West Makian [online], PHOIBLE Online [dostęp 2020-03-05] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-05] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- John Bowden, The Impact of Malay on Taba: a type of incipient language death or incipient death of a language type?, [w:] David Bradley, Maya Bradley (red.), Language Endangerment and Language Maintenance: An Active Approach, London–New York: RoutledgeCurzon, 2002, s. 114–143, DOI: 10.4324/9781315028811, ISBN 978-0-700-71456-8, ISBN 978-1-315-02881-1, ISBN 978-1-136-85271-8, OCLC 50663047 (ang.).
- G.R.E. Lucardie , The Geographical Mobility of the Makianese: Migratory Traditions and Resettlement Problems, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 333–346, OCLC 23557257 (ang.).
- Gary Holton, Marian Klamer, The Papuan languages of East Nusantara and the Bird’s Head, [w:] Bill Palmer (red.), The Languages and Linguistics of the New Guinea Area: A Comprehensive Guide, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2018 (The World of Linguistics 4), s. 569–640, DOI: 10.1515/9783110295252-005, ISBN 978-3-11-029525-2, OCLC 1041880153 (ang.).
- Dalan Mehuli Perangin Angin , Ekologi dan Ketahanan Bahasa Makean Barat di Pulau Makean dan kecamatan Malifut, Provinsi Maluku Utara, Indonesia, [w:] F.X. Sinungharjo (red.), Ekolinguistik, Yogyakarta: Sanata Dharma University Press, 2023, s. 25–43, ISBN 978-623-143-005-2 (indonez.).
- Ger P. Reesink, The eastern Bird’s Head languages compared, [w:] Ger P. Reesink (red.), Languages of the eastern Bird’s Head, Canberra: Pacific Linguistics, Research School of Pacific and Asian Studies, Australian National University, 2002 (Pacific Linguistics 524), s. 1–44, DOI: 10.15144/PL-524.1, ISBN 0-85883-494-4, OCLC 50699329 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The West Makian language, North Moluccas, Indonesia: a fieldwork report, [w:] Clemens L. Voorhoeve (red.), The Makian languages and their neighbours, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1982 (Pacific Linguistics D-46; Materials in languages of Indonesia 12), s. 1–74, DOI: 10.15144/PL-D46.1, ISBN 0-85883-277-1, OCLC 12421689 [dostęp 2022-08-23] (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The Non-Austronesian Languages in the North Moluccas, [w:] E.K.M. Masinambow (red.), Halmahera dan Raja Ampat sebagai kesatuan majemuk: studi-studi terhadap suatu daerah transisi, Jakarta: Lembaga Ekonomi dan Kemasyarakatan Nasional, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (LEKNAS-LIPI), 1983 (Buletin LEKNAS II.2), s. 13–40, OCLC 23557257 (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, The languages of the North Halmaheran stock, [w:] Papers in New Guinea linguistics. No. 26, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988 (Pacific Linguistics A-76), s. 181–209, DOI: 10.15144/PL-A76.181, ISBN 0-85883-370-0, OCLC 220535054 [dostęp 2022-08-08] (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve, Contact-induced change in the non-Austronesian languages in the north Moluccas, Indonesia, [w:] Tom Dutton (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics: Studies and Monographs 77), s. 649–674, DOI: 10.1515/9783110883091.649, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- West Makian. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. [dostęp 2023-12-05]. (ang.).
- Wordlist – West Makian. The ASJP Database. [dostęp 2024-07-18]. (ang.).