Wandalowie
Wandalowie - grupa plemion germańskich osiedlona prawdopodobnie w końcu III w p.n.e. na terenie kultury przeworskiej (początkowo prawdopodobnie na dolnym Śąsku, i w Polsce środkowej, a także prawobrzeżnym Mazowszu). Zaliczani są do Germanów Wschodnich. Ich kolebką był prawdopodobnie Półwysep Skandynawski i północna część Półwyspu Jutlandzkiego. Na terenie Polski południowej pozostali aż do pierwszych lat V w n.e., tworząc federację plemienną. Przyjmuje się tradycyjnie, iż składały się na nią dwa główne odłamy: Silingowie i Hasdingowie.
W czasie wywołanej najazdem Hunów wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą. Hasdingowie przekroczyli Ren i znaleźli się na obszarach Cesarstwa. W 409 roku dotarli do Hiszpanii, podczas gdy inne odłamy dotarły do Dacji i Panonii. Z Półwyspu Iberyjskiego pod wodzą Genzeryka przeprawili się przez Cieśninę Gibraltarską (w sile ok. 80 000) do Afryki północnej 429, gdzie utworzyli, kwitnące aż do 477 roku, państwo Wandalów i Alanów, które obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnomorskiego wraz z Sardynią i Korsyką, czasowo Sycylię.
W 455 roku złupili w jednym wypadzie Rzym, a ogromne skarby przewieźli do Kartaginy. Było to odwetem za pogwałcenie traktatu zawartego między Genzerykiem, a cesarzem rzymskim, Walentynianem III. Jeden z punktów mówił o zaślubinach córki cesarskiej, Eudoksji, z synem Genezeryka, Hunerykiem. W czasie wyprawy porwano ją i wywieziono do państwa Wandalów, gdzie została żoną królewskiego syna. Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów i władca Italii, zawarł z Wandalami pokój. Wandalowie żyli z łupów i piractwa, które zagrażało całemu basenowi Morza Śródziemnomorskiego.
Wyruszyły przeciwko nim wojska Justyniana I Wielkiego, cesarza bizantyjskiego. By odwrócić uwagę przeciwnika, wywołano bunt ludności na Sardynii. Gdy Wandale zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 000 wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandali w dwu bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów, Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w majątku. Jego żołnierzy wcielono do armii cesarskiej, gdzie szybko stracili swą odrębność. Wielkość państwa Wandali pokonano w jednej zaledwie kampanii w latach 533-534. Nikt więcej nie słyszał o Wandalach.
Historycy pytają, dlaczego tak zdecydowanie postanowiono się z nimi rozprawić. Chodziło chyba o odbudowanie prestiżu cesarstwa, jako egzekutora praw w chrześcijańskiej części świata. Wyprawa afrykańska przyniosła też duże korzyści materialne, co nie było bez znaczenia.
Niestety, dzieje Wandalów znamy jedynie z dokumentów pozostawionych przez ich zwycięzców i innych ludów germańskich, takich jak Frankowie, Gotowie i Longobardowie. Wandalowie podobnie jak większość Germanów w czasie wędrówki ludów byli arianami. Arianizm zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. Przeciwnicy i zwycięzcy Wandalów skazali ich na zapomnienie, tym bardziej, że w dalszej historii tego ludu nie znalazł się już żaden władca równie wybitny, jak Genzeryk. Pisma Wandalów i jego tradycja kulturalna zostały zniszczone, a oni sami wtopili się bez śladu w miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znamy przede wszytskim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.
Dziedzictwo etymologiczne
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna (wandal) stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko na swojej drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra. vide: wandalizm.
Jedna z hipotez od określenia Vandolita (teren Wandalów) poprzez pośrednictwo języka arabskiego wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji.
Inny władcy Wandalów: