Polacy
Polacy – naród[1]zamieszkujący głównie obszar Rzeczypospolitej Polskiej i będący jej głównym składnikiem ludnościowym, poza granicami Polski tworzący zbiorowości polonijne
Polacy należą do zachodniosłowiańskiej grupy językowej. Posługują się w większości językiem polskim oraz alfabetem łacińskim, który został wprowadzony w X wieku z chwilą, od której na ziemiach polskich zaczęto wprowadzać chrześcijaństwo obrządku rzymskokatolickiego. W ukształtowaniu wyznaniowym Polaków wyraźną większość stanowią katolicy obrządku łacińskiego, obecne są także inne obrządki i wyznania. Obecnie – oprócz ok. 37 mln Polaków zamieszkałych w Polsce – ocenia się, iż do 20 mln osób polskiego pochodzenia żyje poza granicami państwa.
Etymologia
Nazwa "Polacy" a także Polska (domyślnie ziemia), Polak (od XV. wieku); niem. Feldbewohner, Feldmann albo Pole; stsł. polakъ; łac. "vir agrestis" (posiadający wiele pól) - wywodzi swój źródłosłów od wczesnośredniowiecznej formy pole; polny i jej odmian, które stały się bazą licznych nazw topograficznych (np. Police) i plemiennych np. Polanie. Podobnie staroniemiecki wyraz Falah stąd Feld, po szwedzku fala jest semantycznym odpowiedznikiem wyrazu polan, polanin. Szczepami saskimi znanymi z okresu wojen z Karolem Wielkim są Ostfalowie oraz Wetfalowie (wschodni i zachodni Polanie), 775. Słowo to, pojawiło się później niż nazwy innych plemion "Polski" wyszczególnionych przez Geografa Bawarskiego w IX. wieku. Polanie według tej interpretacji byliby osadźcami pól nadwarciańskich. Taką etymologię przedstawił właśnie Jan Długosz - Polanye, id est campestres. Marcin Kromer wyjaśniał, że "imię to abo od pola, równiny, lub polowania, lub od wojowania w otwartnm polu" pochodzi.
Łacińska nazwa Polonia pojawia się stosunkowo późno, Kroniki fosseńskie 1027. Dopiero na początku XI. wieku za czasów Bolesława Chrobrego i oznaczała całość jego księstwa (napis "Princeps Poloniae" występuje na monetach Bolesława Chrobrego), ponieważ za czasów jego ojca Mieszka, całość jego władztwa rozciągała się na Civitas Schinesghe. W źródłach historycznych nazwa "Polski i Polan" z nad Warty występująca początkowo jako Bolani, w staroniemieckiej formie z XI - XII. wieku Bolana, Bolanin, Wippo; Boloni, król Władysław w listach do papieża 1085-1086 - Bolonii; Hermanus Contractus; Boloni; (B zamiast P) Pulani, Hepidanus Pulanes, Diethmar; Polenii, Adam z Bremy Polani, źródła skandynawskie; powieść Wilkina; Pulinaland, Ademar; Poliana itd. Prawdopodobnie w nawiązaniu do formy zaczęrpniętej z dzieła Ptolomeusza wspominającym o plemieniu Bulanes z II w n.e (ta od bule, pule, pole) sąsiadujących z Gotami, zamiana o na u jak w Gottones = Guttones.
W źródłach staroruskich Nestora (1115) Polanie poświadczeni w 944, mieli być osadnikami z dorzecza Dunaju, którzy zasiedlili równiny między Pomorzem i Mazowszem. "Волохомъ бо нашедшим на Словены на Дунаискыє, и сѣдшимъ в нихъ, и насилѧющимъ имъ. Словѣне же ови пришєдшє и сѣдоша на Вислѣ, и прозвашасѧ Лѧховѣ, а от тѣхъ Лѧховъ прозвашасѧ Полѧне, Лѧховѣ друзии - Лютицѣ, инии Мазовшане, а нии Поморѧне. Тако же и тѣ же Словѣне, пришедше, сѣдоша по Днепру и наркошасѧ Полѧне а друзии Деревлѧне, зане сѣдоша в лѣсѣхъ [...]" [tłum.] Gdy bowiem Wołosi naszli Słowian dunajskich, i usadowiwszy się między nimi ciemiężyli ich, Słowianie owi przyszedłszy siedli nad Wisłą i przezwali się Lęchami, a od tych Lęchów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lęchowie Łutyczami, inni Mazowszanami, inni Pomorzanami. Taksamo i ciżsami Słowianie przyszedłszy siedli nad Dnieprem i nazwali się Polanami, a drudzy Drewlanami, przeto że siedli w lasach [...], i parę wersów dalej: "Полѧномъ жеживущи особѣ по горамъ симъ, и бѣ путь из Варѧгъ въ Грѣкы, и изъ Грѣкъ по Днепру [...]" Gdy Polanie żyli z osobna po górach tych, był szlak z Waregów do Grecyi, a z Grecyi Dnieprem [...][2]
Według innych domysłów, nazwa wywodzi się od słowa plemię – współplemiennik, człowiek związany więzami krwi, mający te same wierzenia[3]. Niektórzy językoznawcy[potrzebny przypis] twierdzą, że być może jest to związane z pierwotną postacią układu plemiennego – opola[4], będącego pewną odmianą ludowładztwa z obieralnym władcą, wspólną własnością ziemi i rodem jako podstawą społeczną. Nazwa "polska" jeszcze w XVII wieku znaczyła to samo co "polna" np. droga polna to kiedyś droga polska[5].
Onomastyka nazwy
Nazwy określające ziemie współczesnej Polski, i Polaków pisane prze u są według źródeł etymologicznie najstarsze:
- 138 - 161 Ptolomeusz "Mniejsze zaś narody zamieszkujące Sarmację przy Wiśle rzece pod Wenedami: Gitonowie, następnie Finnowie, następnie Boulanes, pod tymi Frugundionowie, Następnie Awareni, przy początku Wisły rzeki "
- Pulinaland 800, Pulanes 1080, Pulanis 1032
- Bolana, Bolonii po roku 800, Polenia, Poleni (nazwa Boloni przetrwała do dnia dzisiejszego w języku arabskim)
- Polonia, Poleni, Boleni 1057, Bolaniarum 996 (spółgłoski B, P naprzemiennie używają Niemcy, zamieniając jedną za drugą pisząc bole, za pole; Polizlaw za Boleslaw (kronikarz Ekkehard, XII. wiek)
Przysłowia o Polakach
- Po szkodzie Polak mądry; Polakom każdy strój wolny; Trudno w Polszcze o Polakach; Sławne Psie Pola, sławne są Smoleńskie Grody, Gdzie Polanin Tryońskie mężnie bił narody;
- Staropolski Polaczyna - to biedny jakiś Polak; Polaczysko nieforemny jakiś Polak, Sarmata;
- fr. „Etre soul comme un Polonais" lub „boire comme un Polonais" pijany jak bela (dosł. pijany jak Polak) - powstało w okresie rządów Henryka I
- fr. „Boire comme toute la Pologne" (pić jak w Polsce) - powstało w okresie rządów Henryka I
- fr. „En Russie comme on doit, en Pologne comme on veut ("Musi to na Rusi,a w Polsce jak kto chce").
- niem. „Er stinkt wie ein Boack", „Du dreckiger Polack" lub „Voll wie ein Pole" (pijany jak Polak).
- niem. „edle Pole" (szlachetny Polak).
Etnogeneza
Pojęcie Polaków jako narodu powstało na przełomie XVIII i XIX. wieku. Jednak sam termin "polski" znany był już wcześniej. Pod koniec XVIII wieku, nie było jeszcze silnej polskiej świadomości narodowej. Nowożytnie ukształtowany, powstał poprzez zrywy powstań narodowych w pierwszej i II połowie XIX wieku, oraz walce o boku armii napoleońskiej.
Po utracie bytu państwowego wskutek rozbiorów i próby "życia po śmierci politycznej"[6], istotne stało się przede wszystkim podtrzymywanie poczucia jedności narodowej Polaków. W pierwszym zrywie powstańczym konfederacji barskiej tylko nieliczna część ludności, w tym sama szlachta i to nie ze wszystkich prowincji stanęła w obronie kraju. Dopiero reformy [7]zaproponowane przez Kościuszkę poruszyły w kolejnym powstaniu szlachtę i chłopów.
Różnice narodowościowe i językowe stały się wówczas mniej ważne, niż poczucie wspólnoty narodowej. Chociaż nie istniało wówczas państwo polskie, można uznać, że to właśnie okoliczności zagrożenia bytu narodowego spowodowała, że wówczas to właśnie ukształtował się naród polski w dzisiejszym znaczeniu tego słowa[potrzebny przypis]. Dzięki temu możliwa była odbudowa państwa polskiego w roku 1918 i powtórne scalenie części, należących przez 123 lata do różnych zaborców.
Niegdysiejsze ideologie o rodowodzie bezspornie szlacheckim przenikają i przenikały wszelkie elementy społeczeństwa polskiego od prawicy do lewicy. Kultura uznawana obecnie za narodową była historycznym produktem szlachty.
Pochodzenie
Współczesny naród polski ukształtował się w głównej mierze na bazie wczesnośredniowiecznych plemion zachodniosłowiańskich, zamieszkujących obszar położony między Bugiem na wschodzie i Odrą na zachodzie, zjednoczonych około połowy X wieku, ale i ten pogląd jest obecnie podważany[8], w wyniku podboju wenętrznego[9]. W ciągu długich dziejów Polski na jej ziemi osiedlały się grupy różnego pochodzenia, które często ulegały spolszczeniu. Niektóre z nich zachowywały jednak swoją odrębność kulturową, językową i wiarę. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Polska znana była w Europie jako państwo, w którym dopuszczano obecność przedstawicieli różnych wyznań a także grup różnego pochodzenia.
Według badań DNA mieszkańców Polski przeprowadzonych na Akademii Medycznej w Warszawie (2004) trudno dopatrzyć się wyraźnego rozwarstwienia genetycznego między różnymi potomkami ludności Polski. Badania te dowodzą, że współcześni Polacy mają bardzo ujednolicony bagaż genetyczny, który jest dość równomierną mieszanką genów wielu nacji. Polacy zamieszkując w klinie leżącym pomiędzy estremalnymi strefami, czyli w strefie klimatu umiarkowanego, przeszli selekcję znacznie łagodniejszą. W Europie ten umiarkowany klin rozciąga się od Francji na zachodzie, po Rosję na wschodzie, od Morza Bałtyckiego na północy, po Półwysep Bałkański na południu. Polska leży w samym środku tego klina, dlatego mieszkańcy tych terenów równomiernie absorbowali zewnętrzne wpływy. I to nie tylko genetyczne, ale i kulturowe. Już w drugiej połowie X wieku pojawia się na naszych ziemiach spora liczba skandynawskich wojowników. Naukowcy dowiedli, że Mieszko I zbudował swoje państwo dzięki sile swojej trzytysięcznej drużyny, złożonej głównie z pochodzących z północy Waregów. Już wtedy zdecydowanie Polacy wyróżniali się od pobratymców ze wschodu. Wyraźny wpływ ludności skandynawskiej dominuje do dziś w wyglądzie współczesnych Polaków [10].
Określenie Polaków jako narodu
W publicystyce politycznej i historycznej I Rzeczpospolitej sformułowanie Polak, wolny Polak oznaczało według terminów ówczesnych tylko i wyłącznie ogół szlachty[11] czyli "synów koronnych", albo „synów polskich"[12] - Patris Patriae (Ojcowie Ojczyzny). Pojęcie „narodu polskiego" według tych standardów było zarezerwowane jako pojęcie dla tych mieszkańców, którzy cieszyli się pełnymi prawami obywatelskimi i politycznymi czyli wyłącznie dla szlachty jako wspólnoty[13]. Pogląd ten utożsamiał naród ze szlachtą całego państwa bez względu na jej przynależność etniczną. Świadomość narodowa kształtowała się w związku z takimi zjawiskami, jak wzrost znaczenia języka polskiego i jego ujednolicenie, oraz zwiększenie się roli politycznej, gdzie cała szlachta miała prawo wyboru króla bezpośrednio, 1666 bitwa pod Mątwami. Tym samym prawem Ustawa Rządowa z 3 maja, 1791 dawała szerokie prerogatywy stanowi szlacheckiemu pomimo, że każdy stan był w konstytucji uwzględniony, ale na miarę swojej pozycji. Konstytucja majowa w rozdziale "Szlachta, ziemianie " podkreślała zasługi i należną pozycję pierszeństwa szlachty w społeczeństwie, formułując to słowami:
"Szanując pamięć przodków naszych jako fundatorów rządu wolnego, stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym najuroczyściej zapewniamy, szczególnie zaś prawa, statuty i przywileje temu stanowi od Kazimierza Wielkiego, Ludwika Węgierskiego, Władysława Jagiełły i Witolda brata jego, wielkiego księcia litewskiego, nie mniej od Władysława i Kazimierza Jagiellończyków, od Jana Alberta, Aleksandra i Zygmunta braci, od Zygmunta Augusta, ostatniego z linii jagielońskiej, sprawiedliwie i prawnie nadane, utwierdzamy, zapewniamy i za niewzruszone uznajemy. Godność stanu szlacheckiego w Polszcze za równą wszelkim stopniom szlachectwa, gdziekolwiek używanym, przyznajemy. Wszystką szlachtę równym być między sobą uznajemy, nie tylko co do starania się o urzędy i o sprawowanie posług Ojczyźnie, honor sławę, pożytek przynoszących, ale oraz co do równego używania przywilejów i prerogatyw stanowi szlacheckiemu służącyc [ ... ]."[14].
Uprzywilejowaną pozycję szlachty w społeczeństwie zniosła dopiero Konstytucja Marcowa z 1921, w Art. 96. Jeszcze w okresie krwawych wydarzeń 1846 (rabacja galicyjska) pod hasłami "Polacy idą wyrzynać do szczętu chłopów" miejscowi chłopi dokonali na pilzneńskim rynku samosądu na tutejszej szlachcie.[15]
Współcześnie istnieją co najmniej dwa możliwe podejścia do problemu określenia pojęcia narodu polskiego, podobnie zresztą, jak i każdego innego narodu.
W pierwszym ujęciu wyróżnikiem narodu jest sprawa istnienia świadomości narodowej. W takim ujęciu pod pojęciem narodu polskiego rozumieć należy grupę społeczną, która – niezależnie od miejsca zamieszkania w obecnej chwili – cechuje się poczuciem "bycia Polakami", co wyrażać się może używaniem języka polskiego i traktowaniem go jako mowy ojczystej, przestrzeganiem zwyczajów właściwych[potrzebny przypis] dla kultury polskiej, przekonaniem o posiadaniu wspólnych polskich korzeni lub poczuciem polskiej tożsamości narodowej[16][17];
W drugim ujęciu wyznacznikiem będzie przedmowa Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zgodnie z którą naród polski tworzą wszyscy obywatele Polski[18], poczuwający się do wspólnego dziedzictwa i dobra Polski, niezależnie od narodowości. Przedmowa konstytucji nie zawęża jednak pojęcia narodu tylko do obywatelstwa polskiego.
Polskie grupy etnograficzne
Mieszkańcy Polski żyją obecnie w tradycyjnych i historycznych regionych geograficznych. Istnieje siedem głównych obszarów - sa to Mazowsze, Pomorze, Wielkopolska, Małopolska, Warmia, Mazury i Śląsk. W niektórych regionach miejscowe grupy etnograficzne utrwaliły do dziś dnia potrzebę zachowania lokalnej tradycji. Na przykład w Zakopanem, w rejonie Podhala, można spotkać ludzi noszących charakterystyczne stroje, wykonujących muzykę oraz posługujących się specyficznym regionalnym dialektem, który można usłyszeć w każdej wsi. Autentyczny folklor można również odnaleźć w regionie Kurpiowszczyzny i Łowicza.
Współcześnie konstruowana samoidentyfikacja wymaga od poszczególnych jednostek częstego dokonywania wyborów elementów własnej osobowości. Zróżnicowanie kulturowe czy ambiwalencja orientacji narodowej to stałe charakterystyki ludności rodzimej np. Śląska[19], czy Mazur. Można nawet mówić o pewnej "przekorze" Ślązaków, którzy żyjąc w obrębie państwa niemieckiego skłaniali się ku polskości, a znajdując się w Polsce - niemieckości. Natomiast tożsamość i identyfikacja kaszubska ma charakter wyraźnie kulturowo-regionalny, nie wykluczający przyjmowania dominującej tożsamości narodowej polskiej[20].
- ↑ Naród – zbiorowość terytorialna o określonym składzie etnicznym – co nie oznacza, że populacja zamieszkującą jeden kraj (państwo) jest etnicznie jednorodna; wspólnota o podłożu gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Chociaż naród wyróżnia się na tle innych zbiorowości, to jednak nie jest możliwe precyzyjne zdefiniowanie tego pojęcia. W socjologii nie ma jednej definicji tego pojęcia, istnieją też rozbieżności między stanowiskiem socjologów, antropologów i historyków.
- ↑ Latopis Nestora [w:] August Bielowski Monumenta Poloniae Historica Lwów 1864, s. 553 (oryginał cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, w polskim tłumaczeniu pozostawiono staropolszczyznę)
- ↑ Wegług Nestora Lachowie nie byli Słowianami, we wstępie do swojej kroniki pisze, że jedni Słowianie przezwali się Lachami, drudzy inaczej. Szajnocha domniemywa, że Słowianie "polscy" mogli swoje miano wziąć od jakiegoś ludu niesłowiańskiego, ponieważ Nestor wyraźnie odosabnia Lachów od Słowian umieszczając jednych i drugich w odległych od siebie miejscach. Lachowie według Nestora mieli znajdować się w sąsiedztwie Prusów i Litwinów nad brzegami Morza Waregskiego (bałtyckiego). Nestor dodaje, że "Polanie pochodzli od Słowian, a Wiatycze i Radymicze pochodzili od Lachów". Właśnie od tych Lachów nadmorskich (Pomorza) miała się wziąć późniejsza nazwa obejmująca całą Polskę. Jan Długosz pisze, że Pomorzanie byli zlepkiem różnych narodów niesłowiańskich "Vandalis, Gothis, Longobardis, Rugis et Gepidis, quos vacant aliqui Cimbros, quos hodie vocamus Pomeranos". Kronikarz Bogufał II o Lachach (skandynawskich) "nie posiadali żadnego króla czy książęcia, jako bracia od jednego ojca i króla ród swój wywodzili [...] Krakus od braci swoich Lechitów". W podobny sposób kronikarz Dudon z Saint-Quentin opisał przybycie Normanów do brzegów Francji "Gdy pierwsze czółna normańskie przybiły do lądu francuskiego, zapytali Francuzi gości nadpływających, jak się nazywa pan wasz ? Na co Normani : Nide ma żadnego nazwiska, gdyż nie mamy pana żadnego i jesteśmy sobie równymi " [w:] Karol Szajnocha. Lechichi początek Polski: szkic historyczny. 1858. s. 80-92.
- ↑ jednakże:opole łac. vicina to jednostka administracyjna, i sądownicza (od XIII. w., prawo książęce), później kasztelania; w obrębie opola wszyscy są sąsiadami, opole poświadcza stan prawny ziemi; odpowiadało solidarnie za zbrodnie, popełniane w jego obrębie; obowiązane było do «śladu», tj. do pościgu za zbrodniarzem itd. [w:] Jacek S. Matuszewski. Vicinia id est. poszukiwania alternatywnej koncepcji staropolskiego opola. 1991. s. 223.
- ↑ Współczesny Mieszkowi I kronikarz Widukind z Korbei napisał, że Mieszko panuje nad ludem zwanym Licikawiki. W połowie X w. cesarz bizantyjski Konstantyn Porfirogeneta w dziele O zarządzaniu cesarstwem wspomniał pogan znad Wisły zwanych Dicyke a raczej Licyke, byliby to Listkowice (Leszkowice), potomkowie Leszka, dziada Mieszka I. Plemię, czy związek ponadplemienny Lędziców lokalizujemy w rejonie dorzecza Sanu, Wieprza oraz górnego Dniepru. Nazwa ta pochodzi od rzeczownika lęda oznaczającego grunt nieuprawny, nieurodzajny. Nie posiada więc podobnej genezy co 'Polacy'. Tak jak od Polan urobiono nazwę naszych przodków na zachodzie tak od Lędziców – na wschodzie. Litewskie 'Lenkas', ruskie 'Lach', węgierskie 'Lengyel'. Etymologicznie również terminem zaczerpniętym od polny, pola, teren otwarty określa się region Kampania we Włoszech, oraz Szampania we Francji.
- ↑ Maurycy Mochnacki. Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831. Poznań. 1863. t. 1. s. 2
- ↑ Uniwersał połaniecki
- ↑ Przemysław Urbańczyk – Nie było żadnych Polan, Gazeta Wyborcza 2008-05-24; podobny pogląd wyraziła np. Zofia Kurnatowska w pracy zbiorowej U źródeł Polski – do roku 1038, str. 141 i 146, Wydawnictwo Dolnośląskie 2002 [1] Wywiad radiowy; Trudne początki Polski – Przemysław Urbańczyk, 2008 Wrocław [2], [3]
- ↑ Gerard Labuda. Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, t.1-2 s.72 2002; Henryk Łowmiański. Początki Polski: z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e, t. 5 s.472; Stanisław Henryk Badeni, 1923. s. 270
- ↑ "Już w drugiej połowie X wieku pojawia się na naszych ziemiach spora liczba grobów skandynawskich wojowników. Naukowcy dowiedli, że Mieszko I zbudował swoje państwo dzięki sile swojej trzytysięcznej drużyny, złożonej głównie z pochodzących z północy Waregów, najdzielniejszych wówczas wojowników. - To oni głównie tworzyli taką ówczesną Legię Cudzoziemską - mówi prof. Henryk Samsonowicz, historyk. Część polskich historyków twierdzi wręcz, że Mieszko I sam był Waregiem, a państwo polskie powstało w wyniku najazdu z północy. Tego, że skandynawskie wpływy są faktem, dowiódł m.in. antropolog Maurycy Stanaszek. Przebadał on kilka tysięcy szkieletów z X wieku z Wielkopolski, Małopolski i północno-środkowej Ukrainy. - Już wtedy zdecydowanie różniliśmy się od naszych pobratymców ze wschodu. Widać wyraźny wpływ ludności skandynawskiej na nasz wygląd - mówi Stanaszek. Potwierdzają to także odkrycia - m.in. odnalezione przed kilkoma laty na Mazowszu groby wareskich wojowników z XI wieku. Ziemię nadano im w zamian za obronę naszych granic przed najazdami Prusów. Skandynawski komponent genetyczny wzmocniły szwedzkie najazdy. Chodzi nie tylko o powszechność gwałtów, ale też o to, że wielu Szwedów osiadło wtedy na terenach Rzeczypospolitej. Na przykład legenda rodziny Jana "Rudego" Bytnara, bohaterskiego żołnierza AK głosi, że ich przodkiem był żołnierz armii Gustawa Adolfa, która najechała Polskę". [w:] Prof. Bronisław Geremek. Mieszańcy Europy Wprost24. Nr. 52/2004[4]
- ↑ Edward Opaliński. Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652. 1995. s. 344
- ↑ Z dziejów Ukrainy. Księga pamiątkowa ku czci Włodzimierza Antonowicza. 1912. s. 675
- ↑ Studia historyczne PAN. Kielce. 1986. s. 466; Przegląd zachodni, t. 61, wyd. 3-4, 2005 s. 36
- ↑ Konstytucja 3 maja" Szlachta i ziemianie"
- ↑ www.zegocina.pl Serwis Internetowy Gminy Żegocin. W 160 rocznicę rabacji. III. 2006
- ↑ "Naród jest to trwała wspólnota ludzi utworzona historycznie, powstała na gruncie losów historycznych, kultury, języka, terytorium i życia ekonomicznego, przejawiająca się w świadomości narodowej jej członków" (Wychowanie obywatelskie, Janusz Rulka, Warszawa 2001, wyd. PWN, s. 21)
- ↑ "Jestem Polakiem, więc mam obowiązki polskie. Są one tym większe i tym silniej się do nich poczuwam im wyższy przedstawiam typ człowieka." (Myśli Nowoczesnego Polaka, Roman Dmowski)
- ↑ W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej ... Początek preambuły do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483 dnia 2 kwietnia 1997 roku. Pełny tekst konstytucji
- ↑ Mniejszość niemiecka w Polsce i Polacy w Niemczech 1994. s. 36
- ↑ Studia socjologiczne, wyd. 172-175. Instytut Filozofii i Socjologii (Polska Akademia Nauk) 2004. s. 49.
