Stanisław Gabriel Żeleński
Stanisław Gabriel Żeleński (ur. 1873, zm. 1914 pod Łukowem) – krakowski architekt, właściciel pracowni witraży „S. G. Żeleński”.
Był bratem literata Tadeusza Kamila Marcjana „Boya” (ur. 1874, zm. 1941) i urzędnika bankowego Edwarda Narcyza (ur. 1878, zm. 1910), synem kompozytora Władysława (1837-1921) i Wandy z domu Grabowskiej (1841-1904).
Życiorys
Stanisław Żeleński po ukończeniu studiów początkowo pracował na stanowisku architekta rządowego Starostwa Krakowskiego. Gdy wraz z architekturą secesyjną rozpowszechniły się witraże nie tylko w kościołach, ale i nawet w budynkach mieszkalnych, Żeleński odkupił w roku 1904 założony w roku 1902 przez architekta Władysława Ekielskiego i malarza Antoniego Tucha zakład wyrobu witraży pod nazwą „Krakowskie Zakłady Witrażów, Oszkleń Artystycznych i Fabryki Mozaiki Szklanej”. Od tego czasu zakład działał pod nazwą „Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński”. W roku 1906 zakład został przeniesiony do nowego budynku, zaprojektowanego przez Stanisława Żeleńskiego oraz Ludwika Wojtyczkę przy ulicy Krasińskiego 23. W budynku tym mieści sie obecnie Muzeum Witrażu w Krakowie.
Zasługą Stanisława Żeleńskiego było traktowanie firmy jako zakładu rzemiosła artystycznego. Artyści mogli współuczestniczyć w realizacji swoich projektów, dzięki czemu uzyskiwano realizacje zgodne z wymaganiami twórców.
Do roku 1912 wykonano witraże w 53 kościołach i kaplicach w Małopolsce, 27 we Lwowie, 13 w Księstwie Poznańskim i 16 w Królestwie Polskim, a także w wielu budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej.
Stanisław Gabriel Żeleński poległ w roku 1914 w bitwie pod Łukowem i tam został pochowany. Zakład prowadziła nadal jego żona Iza z Madejskich. Następnie firmę przejął młodszy syn Stanisława Gabriela i Izabeli – Adam Żeleński (ur. 1 września 1905 w Krakowie, zm. 21 czerwca 1963 w Krakowie).
W okresie powojennym zakład został upaństwowiony, a następnie przekształcony w spółdzielnię. W roku 2001 został nabyty przez prywatnego właściciela Piotra Ostrowskiego, który oprócz zakładu urządził w budynku muzeum witraży. Zakład działa obecnie nadal za zgodą spadkobierców rodziny Żeleńskich pod historyczną nazwą i logiem firmy.
W zakładzie przy ul. Krasińskiego powstały witraże według kartonów Jana Matejki, Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Kazimerza Sichulskiego, Karola Frycza i wielu innych. W późniejszych latach realizowano w nim projekty m.in. Zbigniewa Pronaszki i Wojciecha Jastrzębowskiego.
Bibliografia
- Tadeusz Dobrowolski: Sztuka Krakowa, Wydaw. Literackie, Kraków, wyd. 5, 1978
- Tadeusz Boy-Żeleński: Ludzie żywi, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975