Wandalowie
 Kierunki migracji Wandalów wraz z teorią o pochodzeniu Skandynawskim (kolorem żółtym zaznaczono Hasdingów, malinowym Silingów) | |
| Miejsce zamieszkania |
Germania Wschodnia (metropolia), Hiszpania, Afryka, Italia |
|---|---|
| Język |
Wandalski |
| Religia |
Religie rodzime (metropolia), Arianizm (Afryka) |
| Grupa |
Germanie Wschodni |
| Pokrewne |
Goci, Silingowie, Bastarnowie, Luigowie |
Wandalowie (łac. Vandali) – grupa plemion wschodniogermańskich, współtwórcy
Kultury przeworskiej, sukcesorzy Kultury łużyckiej, przodkowie plemion zachodniosłowiańskich w regionie[1][2]. Zamieszkiwali Europę Środkową. Dzielili się na Silingów i Hasdingów, część badaczy jako wandalskie zalicza też plemiona Wiktofalów, Lakringów i Hariów[3].
W noc sylwestrową 406 roku wraz ze Swebami i Alanami przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji[4], po czym przez trzy lata pustoszyli Galię. W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie Zachodniorzymskim dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy założyli własne państwo (439 r.), które przetrwało wiek i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyńskie w latach 533–534.
Potomkowie Wandali w ich metropolii dali początek innym ludom w rejonie - w szczególności Wiślanom, ale też Ślężanom (jako sukcesorom Silingów) czy Lędzianom (sukcerom Luigów)[1][2]. Mimo, że dane na temat dziedzictwa rodowego są jednoznacznie, to z kwestie językowe pozostają ubogie w źródła. Ograniczają się głównie do łacińskich zapisów władców Wandalów, które są utożsamiane z imionami północnogermańskimi.
grupy nordyckie
grupa Harpstedt-Nienburg
kultura wschodniobałtycka strefy leśnej
kultura kurhanów zachodniobałtyjskich
grupy estońskie
grupy trackie
kultura Poieneşti-Lukaševka
Historia
Wandalowie w Europie Środkowej
Jako pierwszy o Wandalach wspomina Strabon. Tacyt pisze o nich w pierwszej części swojej twórczości, ale w drugiej nazwa zostaje pominięta. Pojawia się jednak nazwa ludu Lugiów który był krewnymi Wandali, zwłaszcza że żyli na podobny terenie. Poszlaki wskazują że zasięg terytorialny Lugiów był bardzo duży, co jest uważane za możliwy związkowy charakter tego ludu. Jako ostatni o Lugiach wspomina w V wieku grecki autor Zosimos.
Wśród badaczy dominuje pogląd o związku Wandalów[5], działający od co najmniej III w. p.n.e. na ziemiach obecnie polskich[6], utożsamiany z kulturą przeworską. Stanowili istotny komponent wieloetnicznego Związku Lugijskiego[7]. W II wieku n.e. (faza B2b) kultura przeworskiej obejmowała też tereny Podlasia i Zachodniego Mazowsza[8].
Wojna z Rzymem
Między Rzymem, a Wandalami przez od I wieku n.e. do końca II wieku n.e. – panował względny pokój, a Imperium i dzisiejsze ziemie Polski łączył ważny dla obu stron szlak bursztynowy, którego strzegły między innymi wandalskie plemiona, a żadna ze stron nie odważyła się na otwartą wojnę. Jednakże kiedy Imperium Rzymskie zaczęło słabnąć wskutek naporu Hunów, plemion wschodniogermańskich i sarmackich z całej Wschodniej Europy (a także Franków i Anglów), cesarstwo zostało postawione pod murem, co umożliwiło jego spacyfikowanie.
Św. Hieronim w jednym z listów z 396 roku napisał: „Od przeszło dwudziestu lat leje się krew rzymska (...) pustoszą, szarpią, rabują: Goci, Sarmaci, Kwadowie, Alanowie, Hunowie, Wandalowie, Markomanowie”. Przytoczony cytat sugeruję, że plemiona tworzyły wspólną koalicję przeciw Cesarstwu. Największą operację przeprowadzili Hasdingowie, odłam Wandalów z dzisiejszej centralnej Polski, który sprzymierzył się z sarmackim plemieniem Alanów. W noc sylwestrową roku 406 Wandalowie, Alanowie i Swebowie przebili się przez obronę granic Rzymu, przeprawiając się przez (najprawdopodobniej zamarznięty), Ren, w pobliżu Moguncji i Wormacji.
Kompania w Galii i Hiszpanii
Prawie trzy lata, od stycznia 407 r. do października roku 409 Wandalowie i Alanowie wypędzali Rzymian z Galii. Wandalowie, Alanowie i Swebowie ruszyli bardzo szybko południe. Decyzja o o kolejnej fazie operacji została podjęta w kilka tygodni po żniwach 409 roku, kiedy to rozpoczęto ofensywę w stronę Italii. Wandalowie, Hasdingowie i Swebowie ruszyli w stronę Galicji w Hiszpanii. Pierwsi odebrali Rzymianom Galicję, drudzy zachodnią część półwyspu. Tutaj najeźdźcy postanowili ogłosić strefy okupacyjne – świadczy o tym dokonany w roku 411 lub 412 podział.
W roku 416 r. zawarli z Alanami (plemię sarmackie) unię personalną; ich królowie nosili odtąd tytuł rex Vandalorum et Alanorum („król Wandalów i Alanów”)[9].
Poza Hasdingami i Swebami: Silingowie zajęli się Betykę, a Alanowie Luzytanię i Carthaginensis. Prowincja Tarraconensis pozostała w ręku Rzymian. Pomiędzy Wandalami, a Swebami wybuchła w krótce konflikt wewnętrzny. W pomoc Swebom przybyli Rzymianie, którzy uważali Wandalów za groźniejszych wrogów. Ich ówczesny przywódca Guntaryk poprowadził ich do Betyki, co zdenerwowało Rzymian. W roku 422 skierowano przeciwko nim znaczne siły pod dowództwem Castinusa. Wojska rzymskie zostały jednak rozgromione, co spowodowało że już nie tylko Betyka, ale i prowincja Carhaginensis znalazły się pod panowaniem Guntaryka.
Wojna w Afryce
Wandalowie
W roku 425 przedsięwzięli dwie ważne kampanie: zajęli Cartagenę nad Morzem Śródziemnym oraz Sewillę, przejmując znajdujące się tam okręty. Pozwoliło to Wandalom zbudować marynarkę i rozwinąć aktywność na morzu – rozbili odziały rzymskie na Wyspach Balearskie i wybrzeżu Mauretanii. Gunatryk zmarł w Sewilli w 428 r., a kolejnym władcą został jego przyrodni brat, Genzeryk, uważany za najważniejsza postać w dziejach Wandalów. W roku 429, pod jego wodzą w bezprecedensowej akcji, przeprawili się przez Słupy Herkulesa i odebrał Rzymowi Afrykę. Tam właśnie stworzyli strefę okupacyjną Wandali i Alanów ze stolicą w Kartaginie. W marcu 455 roku cesarzem rzymskim został Petroniusz Maksymus, który zmusił do małżeństwa wdowę po zamordowanym Walentynianie III, obiecaną zaś Genzerykowi Eudokię wydał jako okup za swojego syna, Palladiusza. Państwo Wandalów i Alanów obejmowało Mauretanię, wyspy Morza Śródziemnego wraz z Sardynią, Korsyką i czasowo Sycylią.
Szacuje się, że Wandalowie stanowili ok. 5% mieszkańców swojego państwa. Zwykle nie żenili się z autochtonami, więc ich rody były odseparowane. W dawnej prowincji Africa Proconsularis (pomniejszonej po reformie Dioklecjana) skonfiskowane majątki ziemskie nadano Wandalom (sortes Vandalorum), natomiast w pozostałych prowincjach stały się własnością króla[10].
Inwazja na Italię
W maju Genzeryk zebrał znaczne siły i przeprawił się do Italii. 2 czerwca 455 roku w brawurowej akcji Wandalowie zdobyli Rzym. Uchodzącego z miasta Petroniusza pochwyciła rzymska opozycja, który zabiła cesarza, wyrzucając jego szczątki do Tybru.
Podczas dwutygodniowego pobytu w mieście Wandalowie całkowicie zniszczyli bazy Legionów i budynki państwowe oraz urzędowe, biorąc licznych, ważnych zakładników, w tym członków rodziny cesarskiej: Eudoksję, Placydię i Eudokię która została potem żoną królewskiego syna Huneryka. Porwano także wytwórców broni. Zdejmowano metalowe klamry, które były spoiwem pomników Cesarzy i murów obronnych. Na spotkaniu z papieżem Leonem I Wielkim, Genzeryk oświadczył, że nie będzie prowadził działań wobec ludności cywilnej.
Kolejni cesarze i wodzowie rzymscy podejmowali bezskuteczne wyprawy przeciwko Wandalom. Teodoryk, król Ostrogotów, gdy został królem Italii, zawarł z Wandalami sojusz, co zasklepiło nowy wschodniogermańsko-sarmacki porządek Europy i zakończyło jedne z ostatnich, rzymskich prób pozostania na arenie międzynarodowej.
Inne odłamy Wandalów walczyły w Dacji i Panonii.
Konflikt z Bizancjum
Wandalowie, kontrolowało znaczną część Morza Śródziemnego, co zagrażało Bizancjum, ale kiedy Wandalami dowodził Genzeryk (lata 429-477), nie byli w stanie się im przeciwstawić. Jako wódz, a także mecenas sztuk dorównywał zdolnościom rzymskim cesarzom. Dopiero w 533 roku Bizantyjczycy postanowili odebrać Kartaginę. Dla zmylenia tropu wywołali bunt ludności Sardynii. Gdy Wandalowie zajmowali się tłumieniem buntu, wojsko bizantyjskie w sile 15 000 żołnierzy wylądowało w Afryce. Belizariusz, dowódca wojsk bizantyjskich, pokonał Wandalów w dwóch bitwach pod Kartaginą. Król Wandalów, Gelimer, zamknął się w twierdzy numidyjskiej, ale wzięto go głodem. Został przewieziony do Konstantynopola, gdzie zamieszkał w podarowanym mu majątku. Pozwolił na wzięcie Karteginy przez Bizancjum i zakończył walki.
Podczas działań w Afryce wojownicy utrzymywali kontakt ze swoimi pobratymcami w Germanii Wschodniej. Świadczą o tym prezenty z Afryki, które wydobyto z ziemi. Pod Przeworskiem znaleziono dwie późnoantyczne amfory na oliwę pochodzenia północnoafrykańskiego, a pod Skierniewicami wydobyto złotą zawieszkę z IV wieku n.e. ozdobioną wyobrażeniami ryb (Wandalowie mieszkający w Rzymie od IV wieku przyswajali arianizm).
Źródła historyczne
Dzieje Wandalów znane są z dokumentów pozostawionych przez ich wrogów oraz inne ludy regionu, między innymi Franków, Gotów i Longobardów. Wandalowie mieszkający na południu po wojnach z Rzymem podobnie jak wiele innych Germanów Wschodnich w czasie wielkiej wędrówki ludów przeszli na arianizm, który zwalczany był przez Kościół katolicki jako herezja. W dalszej historii tego ludu nie znalazł się władca równie wysoko oceniany jak Genzeryk. Pisma Wandalów uległy zniszczeniu, a mniejszość Wandalska w Afryce asymilował się z miejscową ludność mauretańską i łacińskojęzyczną. Część została deportowana do Italii. Ich losy znane są przede wszystkim z opisów katolickich pisarzy takich jak Fulgencjusz z Ruspe i Wiktor z Wity.
Sukcesja
Źródła kronikarskie
Począwszy od wczesnego średniowiecza wiele źródeł zawiera wzmianki, o Wandalach jako przodkach południowych mieszkańców Państwa Gnieździńskiego, a także Połabia i Węgrzech.
- Pośrednio wspomina o tym Prokopiusz z Cezarei w De bello Vandalico przytaczając opowieść o delegacji europejskich Wandalów do Gejzeryka, stwierdzał, że obecnie (VI wiek) Wandalowie, którzy nie porzucili swych siedzib, zmieszali się z okolicznymi ludami co spowodowało zmiany w całej strukturze. De bello Gothico, opisuje też wędrówkę Herulów.
- Prawdopodobnie pierwsza wzmianka sugerująca wandalskie pochodzenie ludności Europy Środkowej pojawiła się w 796 roku, w Rocznikach Alemańskich - Pepin odwiedził tereny zamieszkane przez Wandalów, a tamci wyszli mu na spotkanie. Zgodnie z współczesnymi poszlakami wyprawa ta zaprowadziła władcę do kraju Awarów.
- W 795 roku w Annales Sangallenses (Roczniki z Sankt Gallen) zakończony jest krótką wstawką Wandali conquisiti sunt (Wandalowie zostali podbici). Pozwala to twierdzić, że ówcześni skrybowie mogli nazwać Wandalami Awarów, którzy od najazdu Pepina pogrążyli się w wojnie domowej.
- W Annales Alamanici (790 n.e.) opisująca wojnę między Państwem Franków, a związkami Słowian Połabskich jeszcze raz zawiera się w sformułowaniu (...) perrexit in regionem Wandalorum.
- Gerhard z Augsburga w pisanej w latach 983 - 993 hagiografii świętego Ulryka (Miracula Sancti Oudalrici) niejednokrotnie nazwał Mieszka I wodzem Wandalów (dux Wandalorum, Misico nomine). Cytowany fragment dotyczył opisu według której zraniony zatrutą strzałą władca uniknął śmierci dzięki pomocy biskupa z Augsburga, Ulryka.
- Roczniki Augustiańskie wspominają z kolei: Armia saska pokonana przez Wandalów.
- W XII wieku angielski kardynał Gerwazy z Tilbury pisał w swoim Otia Imperialia, iż Polacy określani są mianem Wandalów i sami tak siebie nazywają.
- W Dziejach Kościoła Hamburskiego Adama z Bremy znaleźć można dłuższy fragment:
Sklawenia, największy z krajów germańskich, jest zamieszkana przez Winnilów, których dawniej zwano Wandalami. Jest to kraj przypuszczalnie większy nawet od naszej Saksonii; szczególnie jeżeli uwzględnimy w nim Czechów i Polan zza Odry, jako że nie różnią się te ludy ani obyczajem, ani językiem
Niektórzy historycy sformułowanie Winnilowie uznali za kontrowersyjny, co skutkowało uznaniem, iż chodziło o pobliskich Wenedów (niem. Wenden - Słowianie; wyraz podobny łacińskiego Venedi, jakim określano pobliskich Wenedów). W takim rozumieniu Wandalowie i Wenedowie mieliby być jednym plemieniem. Za taką argumentacją przemawia fakt, iż do około 1000 roku nie istniało jeszcze jednolite określenie na państwo Polan.
Stanowisko Polskie
- Pierwsza księga rozpoczynająca Kronikę Polską Wincentego Kadłubka zawiera pierwszą w historii wzmiankę o księżnej Wandzie, opatrzoną następującym przypisem:
Od niej ma pochodzić nazwa rzeki Wandalus, ponieważ ona stanowiła ośrodek jej królestwa; stąd wszyscy, którzy podlegali jej władzy, nazwani zostali Wandalami.
Zdanie to, dotyczące Wisły i Wiślan, co zaintrygowało wielu późniejszych badaczy.
- Kroniki wielkopolska przytacza około XIV wieku historię Wandy w nieco innej formie, łącząc imię księżniczki ze staropolskim węda (wędka; miała ona rzekomo „łowić” serca poddanych). W przeciwieństwie do Kadłubka zapis kończy się jednak samobójczą śmiercią Wandy w wodach Wisły. Związek pomiędzy rzekomą władczynią, a starożytnymi Wandalami pozostaje niewyjaśniony.
- Żyjący w czasach panowania Władysława Łokietka franciszkanin krakowski Dzierzwa w swoim wywodzie religijnym pisał:
Przede wszystkim należy wiedzieć, że Polacy pochodzą z rodu Jafeta, syna Noego. Ów Jafet, wśród licznych spłodzonych przez siebie synów, miał również jednego imieniem Jawan, którego Polacy zwą Iwan (..). Jawan zrodził Philirę, Philira zrodził Alana, Alan zrodził Anchizesa, Anchizes zrodził Eneasza, Eneasz zrodził Askaniusza, Askaniusz zrodził Pamfiliusza, Pamfiliusz zrodził Reasilwę, Reasilwa zrodził Alanusa, Alanus — który jako pierwszy przybył do Europy — zrodził Negnona, Negnon zaś zrodził czterech synów, z których pierworodnym był Wandal, od którego wywodzą się Wandalici, zwani obecnie Polakami.
- Albert Krantz (1450 - 1517) w Wandalia sive historia de Wandalorum vera origine, (...), uznawał jedność historii starożytnych Wandalów z historią Słowian.
- Maciej Miechowita w Tractatus de duabus Sarmatis (Traktat o dwóch Sarmacjach) z 1517 roku, również używał określenia "Wandalowie", w stosunku do przodków części Polaków. Dzieło to uważane jest za jedno z pierwszych, które wspomina o tzw. sarmackim w pochodzeniu Polaków, choć nie zrywa jednoznacznie z wątkiem wandalskim (teoria Sarmacka zakładała podbój Wandalów i Gotów, przez Sarmatów, którzy mieli stać się przodkami szlachty, a Germanie Wschodni - chłopów).
- Dziedzicznym królem Wandalów tytułował się Władysław IV Waza.
Pierwszym historykiem odmiennego zdania był biskup warmiński Marcin Kromer, autor De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX (O pochodzeniu i dziejach Polaków ksiąg trzydzieści) z 1555 roku, idąc coraz bardziej w kierunek genezy sarmackiej.
Nowożytne badania
Kwestia pochodzenia Polaków od plemienia Wandalów przez długi czas kształtowała w pewnym stopniu tożsamość narodową. Do dziś można spotkać miejscowości (np. Wandalin), których nazwy kojarzą się tym ludem.
Między XIX, a XX wiekiem w historiografii j istniały silne tendencje do udowodniania skandynawskiego charakteru dorzecza Wisły. Jedna z hipotez zakładała, że w I w. p.n.e. ziemie dzisiejszej Polski zajęły napływowe ludy północne. Wszystkie tereny z wyjątkiem Pomorza, Kujaw i ziemi chełmińskiej opanować mieli przybyli z Jutlandii Wandalowie, którzy w dorzeczu Wisły pozostali do IV lub V wieku. Teorię tę opierano na podobieństwie znalezisk archeologicznych. Częściowo pokrywa się ona z przyjętą w współczesnej nauce koncepcją kultury przeworskiej. Historycy polscy, odpierali jednak hipotezy, przeciwstawiając im teorię o tym, iż Wandalowie (i inne plemiona wschodniogermańskie) byli potomkami twórców Kultury Łużyckiej. Niektórzy z nich tworzyli koncepcję ruchów migracyjnych w odwrotnym kierunku, bądź tez o dwustronnej imigracji mniejszości.
Po odkryciu Kroniki Prokosza, kwestia pochodzenia części ludności Polski od Wandali, zaczęła kształtować późniejsze tezy turbosłowiańskie, nabierając często charakteru tez pseudonaukowych i/lub teorii spiskowych.
W latach PRL dominowała teza o ciągłości osadniczej i kulturowej w linii Kultura łużucka->Kultura przeworska->Kultura praska (wczesnosłowiańska). Niektórzy uważali natomiast, iż możliwy jest etap pośredni w postaci zmieszania się Wandalów z ludnością napływową.
Jednym z najważniejszych argumentów używanych przez zwolenników jutlandzkiej genezy Wandalów (a więc i też genezy twórców kultury przeworskiej) są zarysy dużych budynków mieszkalnych, odkrytych w siedliskach nad Odrą i w Kraghede. Prof. Andrzej Kokowski, archeolog z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w swoich badaniach udowodnił jednak, że znaleziska z obszaru Polski są starsze co najmniej o kilka pokoleń od tych z Danii.
Badania genetyczne
Najnowsze badania genetyczne poświęcone kwestii sukcesji po Wandalach są dziełem naukowców z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: dr Anny Juras, prof. Janusza Piontka, dr. Jakuba Z. Kosickiego i dr Mirosławy Dabert. Wspomagali ich badacze z Danii, Szwecji i Estonii. Naukowcy pobrali próbki z zębów osób żyjących w okresie pierwszych wieków naszej ery. Pochodziły one ze szczątków znalezionych na dwóch stanowiskach identyfikowanych z kulturą przeworską (Karczyn, Gąski) wiązaną jednoznacznie z kulturą Wandalów. Jedną z próbek porównawczych, były próbki średniowieczne z lat 1000-1400 pochodzące z Cedyni i Ostrowa Lednickiego. Genetykom udało się pozyskać DNA mitochondrialne od 23 osób z okresu wpływów rzymskich i 20 średniowiecznych mieszkańców. Uzyskane dane porównywali z genami czterech tysięcy przedstawicieli 18 narodów ze środkowej, wschodniej i północnej Europy, a także z kilkudziesięcioma mtDNA pochodzącymi od dawnych mieszkańców ziem Danii i Niemiec. Porównania ujawniły, że DNA mitochondrialne Wandali w porównaniu do dwudziestu (18 współczesnych + 2 historycznych narodów) próbek porównawczych, ma najwięcej wspólnych informatywnych haplotypów z materiałem pochodzącym od próbki dotyczącej współczesnych Polaków[11][12].
Gospodarka
Efekty działania plemienia archeologowie odnaleźli między innymi na Kujawach. Wandalowie okazali się pojętnymi technikami, bo w latach 100-400 n.e., stworzyli największe w współczesnym świecie zagłębia hutnicze. Jedno znajdowało się na dzisiejszym Mazowszu, między Milanówkiem a Pruszkowem, drugie w Górach Świętokrzyskich, a trzecie na dzisiejszym Śląsku Opolskim. Największy był ośrodek świętokrzyski, gdzie obok siebie stało nawet kilkadziesiąt tysięcy pieców. Prof. Andrzej Kokowski który zajął się szacowaniem mocy produkcyjnej określił, że owo zagłębie hutnicze mogłoby w teorii obsłużyć nawet milionową armię.
Religia
Wandalowie tak samo jak u Goci, czy Słowianie, palili ciała zmarłych na stosie. Uważa się, że był to element wiary, iż to jest jedyny sposób, aby dusza została uwolniona. Wszystkie prochy z paleniska składano do grobu w popielnicach wraz z uzbrojeniem i wartościowymi przedmiotami, jakimi się otaczali za życia. Często wśród spalonych szczątków ludzkich natrafia się na kości koni, oraz ptaków. W grobach znaleziono też fragmenty kilkunastu różnych naczyń. Polski specjalista Prof. Kokowski stworzył hipotezę, iż była to pozostałość po pożegnalnej uczcie.
Dziedzictwo etymologiczne
Od zniszczeń pozostawionych po najeździe na Rzym (w poszukiwaniu metalu Wandalowie wyrywali żelazne klamry spinające kamienie, z których zbudowane były budynki, powodując ich rychłe zawalenie) nazwa plemienna wandal stała się synonimem osobnika niszczącego wszystko, co stanie mu na drodze. W języku polskim dla rozróżnienia stosuje się dwie formy: Wandalowie na określenie członków plemienia oraz wandale na określenie osób bezcelowo niszczących różne dobra, czyli oddających się wandalizmowi.
Jedna z hipotez wywodzi nazwę południowej części Hiszpanii, Andaluzji od zniekształconego przez Arabów określenia Vandolita (teren Wandalów).
Pejoratywne zabarwienie słowa „Wandal” ma swoje genezę w okresie oświecenia, kiedy to intensywnie zgłębiano historię starożytnego Rzymu oraz przyczyny jego upadku. Słowa „wandalizm” po raz pierwszy użył pewien biskup francuski w 1794 r. dla określenia niszczycielskich rajdów po parafiach dokonanych przez oddziały sił rewolucyjnych. Historycy zgadzają się jednak, że Wandalowie w żaden sposób nie prowadzili walk w sposób bardziej destrukcyjny od przeciętnych działań wojennych, wsławili się jednak wiekopomną grabieżą Rzymu w 455 roku, która była na tyle skuteczna, że znacznie wyróżniła się na tle innych bitew. Francuskie wyrażenie vandalisme, które przetłumaczone na inne języki dało początek terminowi wandalizm.
Rekonstrukcja
W województwie Lubelskim, w Polsce działa Stowarzyszenie Wandalowie - Wandalska Zagroda w Kotorowie zajmująca się prowadzeniem skansenu utworzonego w stylu grodów Wandali. W pobliżu działa gród gocki, oraz słowiański w ramach regionalnego zagłębia rekonstrukcji.
Język
Źródła j. wandalskiego są bardzo ubogie. Znana jest niewielka liczba imion pochodzących z tego języka, wykazujące podobieństwa do języków germańskich. Pewne ślady można też napotkać w dialekcie andaluzyjskim języka hiszpańskiego. W łacińskim poemacie z 390 r. pojawia się fragment uznany za zapisany w języku Wandalskim: Scapia matzia ia drincan!
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Zawadzińska Zofia, Porównanie teorii allochtonicznej oraz autochtonicznej pochodzenia Słowian w świetle danych archeologicznych i antropologicznych, „Repozytorium Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 19 września 2016.
- ↑ a b Anna Juras, Etnogeneza Słowian w świetle badań kopalnego DNA [online], 2012.
- ↑ Henryk Łowmiański, Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 245.
- ↑ Encyklopedia historyczna świata. T. I. Kraków: Opres, 1999, s. 425. ISBN 83-85909-51-6.
- ↑ „Przegląd Archeologiczny”, t. 40–41, 1992, s. 66–67, Cytat: „konfrontacja danych archeologicznych z źródłami pozwala stwierdzić, że gros terytorium przeworskiego zasiedlili wschodniogermańscy Wandalowie”.
- ↑ Początkowo na Dolnym Śląsku, w Polsce centralnej i zachodnim Mazowszu, potem w Małopolsce.
- ↑ Strzelczyk 2005 ↓, s. 49.
- ↑ Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka Historia Polski, t 1. Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s. 284
- ↑ Kasperski 2015 ↓.
- ↑ Vogt 1993 ↓, s. 234.
- ↑ Wyniki badań DNA wskazują ciągłość genetyczną mieszkańców Polski od czasów starożytnego Rzymu, „Wirtualna Polska”, 6 lutego 2015.
- ↑ Juras A i inni, Ancient DNA Reveals Matrilineal Continuity in Present-Day Poland over the Last Two Millennia, „PLoS ONE”, 2014.
<ref> o nazwie „Na szczególną uwagę zasługują”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.Błąd w przypisach: Znacznik
<ref> o nazwie „Rocznik Przemyski t 43 z”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.Bibliografia
- Marek Wilczyński, Zagraniczna i wewnętrzna polityka afrykańskiego państwa Wandalów, Kraków: WSP, 1994, ISBN 83-85898-29-8, OCLC 750702746.
- Jerzy Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, wyd. 2, Warszawa: PIW, 2005, ISBN 83-06-02964-X.
- Józef Kuranc, Gejzeryk, król Wandalów i Alanów (zagadnienia wybrane), „Annales des Lettres”, R. 21, z. 3, 1973, s. 71–91.
- Andrzej Kokowski, Kultura przeworska – zarys dziejów, [w:] Wandalowie, strażnicy bursztynowego szlaku. Katalog wystawy, Lublin – Warszawa 2004, s. 25–85.
- Andrzej Kokowski, Starożytna Polska. Od trzeciego wieku przed Chrystusem do starożytności, Warszawa 2006.
- Robert Kasperski, Ethnicity, ethnogenesis, and the Vandals: Some Remarks on a Theory of Emergence of the Barbarian Gens, „Acta Poloniae Historia” (112), 2015, s. 201–242.
- Joseph Vogt, Upadek Rzymu, Adam Łukaszewicz (tłum.), Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1993, ISBN 83-06-02312-9, OCLC 749868462.
- Zdzisław Skrok, Skrok Z., Słowiańska moc czyli o niezwykłym wkroczeniu naszych przodków na europejską arenę,, Warszawa, 1 stycznia 2006, ISBN 978-83-244-0271-7.
- Teresa Dąbeowska, Wczesne fazy kultury przeworskiej, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1 stycznia 1988, ISBN 83-01-07721-2.
- Józef Kostrzewski, Słowianie i Germanie w pradziejach Polski, Łódź: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1 stycznia 1947.