Skrzydlate słowa z niemieckiej literatury

Skrzydlate słowa z niemieckiej literatury – znane w Polsce – w większym lub mniejszym stopniu – cytaty pochodzące z utworów niemieckich poetów i pisarzy. Zostaną podane w wersji polskiej i w wersji oryginalnej niemieckiej.

W utworach najwybitniejszego poety niemieckiego Johanna Wolfganga von  Goethego znajduje się ogromna ilość ważnych powiedzeń, sentencji, aforyzmów. Wiele z nich jest powszechnie znanych w Niemczech – nie tylko wśród ludzi wykształconych humanistycznie.  Są więc w języku niemieckim skrzydlatymi słowami. Również inny wybitny poeta  – tworzący w tej samej epoce  –  Friedrich Schiller jest autorem znanych cytatów.  Jedynie niewielka część znanych w Niemczech cytatów, sentencji, powiedzeń pochodzących z utworów Goethego i Schillera funkcjonuje wśród użytkowników języka polskiego.  Tylko niektóre z nich można więc bez wahania uznać w języku polskim za skrzydlate słowa, a więc za wyrażenia powszechnie znane i używane.

Johann Wolfgang von Goethe

Od Johanna Wolfganga von Goethego (1749 – 1832) pochodzą m.in. następujące skrzydlate słowa:

Trwaj chwilo, jesteś piękna! (Verweile doch, du bist so schön!)

W monumentalnym dramacie Goethego „Faust“ bohater zawiera pakt z Mefistofelesem, że ten będzie mógł zabrać jego duszę, kiedy doprowadzi go do pełnej szczęśliwości i Faust będzie mógł wypowiedzieć te właśnie słowa. Taki stan szczęśliwości Faust – umierając – osiąga, snując wizję pracy dla innych, a diabłu nie udaje się opanować jego duszy.

Znasz-li ten kraj, gdzie cytryna dojrzewa? (Kennst du das Land, wo die Zitronen blühen?)

Kennst du das Land … to słowa, od których zaczyna się pieśń Mignon – bohaterki z powieści Goethego Wilhelm Meisters Lehrjahre (1795/1796). Chodzi o Włochy, skąd Mignon pochodzi i za tym krajem tęskni. Ironicznej parafrazy tego zdania dokonał pisarz Erich Kästner (1928), który wyraz Zitronen zastąpił przez Kanonen (armaty), przy czym na myśli miał już nie Włochy, a Niemcy.

Z kolei Adam Mickiewicz jest autorem wolnego tłumaczenia tekstu Goethego. Powstała z tego pieśń skomponowana przez Stanisława Moniuszkę. Oto jej pierwsze wersy:

Znasz-li ten kraj//Gdzie cytryna dojrzewa?//Pomarańcz blask//Majowe złoci drzewa?//Gdzie wieńcem bluszcz//Ruiny dawne stroi//Gdzie buja laur//I cyprys cicho stoi?//Ach, tam, o moja miła//Tam był mi raj//Pókiś ty ze mną była!

Tekst w oryginale brzmi:

Kennst du das Land//Wo die Zitronen blühn //Im dunklen Laub die Gold-Orangen glühn//Ein sanfter Wind vom blauen Himmel weht//Die Myrte still und hoch der Lorbeer steht//Kennst du es wohl?//Dahin, dahin//Möcht ich mit dir//O mein Geliebter, ziehn!

Więcej światła! (Mehr Licht!)

Takie słowa miał wypowiedzieć Goethe na łożu śmierci. Skierował je do służącego zasłaniającego okna. Współcześni próbują to interpretować na swój sposób: jako apel o szerzenie wiedzy, oświaty w społeczeństwie.

Friedrich Schiller

Od Friedricha Schillera (1759-1805) pochodzą m.in.:

Oda do radości (An die Freude) (1786). To tytuł wiersza Schillera, który stał się inspiracją do powstania hymnu Unii Europejskiej (tekst śpiewany do IX Symfonii Beethovena). Na język polski wiersz został przetłumaczony przez Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

Stąd pochodzą frazy (polskie odpowiedniki: na podstawie Markiewicz/Romanowski):

Radości, iskro bogów! (Freude, schöner Götterfunken!)

Wszyscy ludzie będą braćmi! (Alle Menschen werden Brüder)

Obejmijcie się, miliony! (Seid umschlungen, Millionen!).

W dramacie Schillera Die Verschwörung des Fiesco zu Genua („Sprzysiężenie Fiesca w Genui”) rozczarowany czarnoskóry bohater z Tunisu, który pomagał głównemu bohaterowi Fiesco w jego buncie wobec doży Genui, wypowiada słowa:

Murzyn zrobił swoje, Murzyn może odejść (Der Mohr hat seine Schuldigkeit getan, der Mohr kann gehen).

Utwory literackie innych autorów

Również od innych autorów niemieckich pochodzą skrzydlate słowa znane w Polsce. Są wśród  nich tytuły utworów literackich. Niektóre przykłady:

Na zachodzie bez zmian  (Im Westen nichts Neues) to tytuł powieści o antywojennym wydźwięku z roku 1929, której autorem jest Erich Maria Remarque. Powieść oparta jest na przeżyciach samego autora z I wojny światowej. „Na zachodzie bez zmian“ to w powieści  powtarzający się  komunikat z frontu, kiedy nie miały miejsca żadne nowe wydarzenia, ale w codziennych walkach ginęły tysiące żołnierzy niemieckich.  Te słowa w powieści miały zobrazować przyzwyczajenie do brutalności wojny i uznawania jej za stan normalny. W języku polskim spotyka się też zmodyfikowane formy, jak w tym tekście: „Na Wschodzie bez zmian”: 2020 rok i wojna w Donbasie [5 SCENARIUSZY] - Defence24

Co dalej, szary człowieku? (Kleiner Mann, was nun?) – to powieść Hansa Fallady (1932) o czasach kryzysu w Niemczech w latach 1930 –1932. Bohater powieści i jego żona zmagają się z brakiem pracy i kłopotami codziennego życia, a jedynym ratunkiem dla nich jest miłość między nimi. Takie pytanie stawiane jest również dzisiaj, nie tylko wtedy, gdy chodzi o problemy bytowe prostego człowieka, por. Janusz Sławiński: I cóż dalej, szary człowieku? Online: Teksty_teoria_literatury_krytyka_interpretacja-r1974-t-n2_(14)-s1-9.pdf (muzhp.pl)[1]

Źródłem skrzydlatych słów są również znane w Polsce baśnie braci Grimm. Niektóre tytuły tych baśni są uznawane zarówno w języku niemieckim, jak i w języku polskim za skrzydlate słowa, na przykład: Kopciuszek (Aschenputtel), Stoliczku, nakryj się! (Tischlein, deck dich) jako tytuł – a raczej część tytułu –   jednej ze znanych baśni. Niektóre wyrazy przybrały w języku polskim nowe znaczenia, jak kopciuszek dla nazwania pokornej zaniedbanej osoby. Z bajki o królewnie Śnieżce pochodzą słowa: Lustereczko, powiedz przecie, kto jest najpiękniejszy w świecie? (Spieglein, Spieglein an der Wand, wer ist die Schönste im ganzen Land?).

Słowa A rekiny w oceanie mają zębów pełen pysk (Und der Haifisch, der hat Zähne) pochodzą z  „Opery za trzy grosze“ (Die Dreigroschenoper) Bertolta Brechta (1928), do której muzykę napisał Kurt Weil. Akcja musicalu toczy się w XIX-wiecznym Londynie. Głównym bohaterem utworu jest gangster Mackie Majcher. Na kanwie songu Brechta powstały piosenki, w USA wykonywane przez Franka Sinatrę i Elle Fitzgerald, a również w Polsce, gdzie wykonawcami byli Jan Kobuszewski i Wiesław Gołas.

Mniej znany, ale jednak funkcjonujący w języku polskim,  jest baron Münchhausen.  Münchhausen to żołnierz, awanturnik z Dolnej Saksonii, żył w latach 1720 – 1797. Przeszedł do historii jako wielki samochwała, opowiadacz wielu zabawnych, wręcz nieprawdopodobnych  opowieści. Już w XVIII wieku zostały one spisane i wydane najpierw w Anglii, później w Niemczech. Münchhausen stał się bohaterem książek, filmów i sztuk teatralnych w Niemczech i w innych krajach, w tym również w Polsce. W przekładzie Hanny Januszewskiej ukazały się „Niezwykłe przygody Barona Münchhausena” Jeśli więc ktoś opowiada nieprawdopodobne historie, można powiedzieć, że zachowuje się jak baron Münchhausen.