Zum Inhalt springen

Lingua furlana

Ord Wikipedia
Quai è ina versiun veglia. Temp da la midada 00:34, 6. mars 2011 da Andreas (Discussiun | contribuziuns)
Furlan
Furlan
Pajais Italia
Regiun Friul-Venezia Giulia, Veneto
Pledaders 600'000
Classificaziun

- Linguas indoeuropeicas
0- Linguas italicas
00- Linguas romanas
000Furlan

Status uffizial
Uffizial en Reconuschì dal Stadi talian sco lingua minoritara (lescha 482/1999)
Reglà da Osservatori Regjonâl de Lenghe e de Culture Furlanis
Codes da lingua
ISO 639-1 -
ISO 639-2 fur
SIL FUR
Exempel

Emprim artitgel da la Decleraziun universala dals dretgs umans

Articul 1

Ducj i oms a nassin libars e compagns come dignitât e derits. A àn sintiment e cussience e bisugne che si tratin un culaltri come fradis.

Il furlan è ina lingua romana (talian: friulano). En il Friul (Italia, en la regiun dad Udine), al cunfin da la Slovenia nua che var 600.000 persunas discurran furlan, è questa lingua renconuschida sco lingua uffiziala e lingua da scola. Per part vegn ella era utilisada sco lingua litterara.

Tenor insaquants perscrutaders furma il furlan ensemen cun il ladin da las Dolomitas ed il Rumantsch dal Grischun la gruppa da las uschenumnadas „linguas retoromanas“. Questa teoria è dentant anc ozendi discutabla, cfr. l'artitgel Questione Ladina.

Quasi tut ils pledaders e las pledadras dal furlan discurran era perfetgamain talian.

Era ils Slovens che vivan en la regiun da Gorizia ed ils commembers da la minoritad tudestga en il Friul utiliseschan per gronda part il furlan sco segunda u terza lingua dasper il sloven, tudestg u talian.

Istorgia

I n'è betg stà pussaivel da sclerir l'origin dal furlan. In punct da dispita è l'influenza dal latin discurrì en Aquileia; insaquants scienzads pretendan che divers caracteristicums èn vegnids surprendids pli tard en il furlan, Las inscripziuns chattadas en quella regiun mussan dentant be divergenzas dal latin standard che eran per gronda part era enconuschentas en l'ulteriura part da l'Imperi roman. Cun quai ch'ils indigens originars dal Friul eran Carnians, dominava fin a l'arriv dals Romans 181 a. C. questa varianta celtica. La part dal substrat celtic en il pledari modern furlan è però minim; unicamain ils nums da lieu mussan la derivanza celtica (p. ex. nums da lieu sin -acco u -icco).

Grazia a l'influenza dal langobard pon ins concluder ch'il furlan è sa sviluppà ca. 1000 s.C. ensemen cun autras furmas dialectalas dal latin standard (v. latin vulgar). Las emprimas perditgas en scritg en furlan sa chattan en actas d'administraziun dal 13avel tschientaner. Autras perditgas dateschan dal suandant tschientaner, dal qual ins ha plinavant chattà texts litterars (p. ex. ils „Frammenti letterari“)

La Questione Ladina

Artitgel principal: Questione Ladina

Il linguist enconuschent Graziadio Isaia Ascoli ha l'onn 1871 represchentà l'idea d'ina unità tranter il ladin, il Rumantsch dal Grischun ed il furlan. Tenor questa teoria appartegnan las trais linguas ad ina medema famiglia che era sa derasada en il passà partent da la Svizra sur Muggia fin ad Istria. Ozendi cumparan questas trais linguas mo pli sco inslas isoladas, il furlan è dentant influenzà fermamain dal tudestg. Il linguist Francescato ha ulteriuramain pretendì che il venezian, il furlan ed il ladin avevan insaquants segns caracteristics communabels. Ozendi è la gronda part da l'avis che las linguas menziunadas sura appartegnevan bain a la medema famiglia, però ch'ellas èn sa sviluppadas gia avant blers tschientaners en differentas direcziuns. Ultra da quai datti segns caracteristics che èn, tenor Ascoli, tipicamain rumantschs e quai era en variantas dal talian dal nord.

Derasaziun

Italia

Il furlan vegn ozendi surtut discurrì en las provinzas Pordenone, Udine ed en las Alps carnianas. Fitg derasà è el ulteriuramain en la provinzia Gorizia ed en l'ost da la regiun Venezia. En il passà era la derasaziun anc pli gronda cun quai che era a Trieste e Muggia vegniva discurrì furlan.

En tut il mund

Fin en ils onns 1960 dal 20avel tschientaner era il Friul ina regiun fitg povra. Blers abitants èn pia emigrads en Frantscha, Belgia u en Svizra. Destinaziuns ordaifer l'Europa eran il Canada, l'Australia, l'Argentinia, la Brasilia, ils Stadis Unids da l'America e l'Africa dal Sid. Là chatt'ins ozendi era cuminanzas d'emigrants furlans („Fogolâr furlan“) che vulan mantegnair lur tradiziuns ed oravant tut il furlan.

Litteratura

Las emprimas perditgas dal furlan dateschan dal 13avel tschientaner en las domenas economicas e giuridicas. Blers exempels sa chattan oravant tut en il champ d'administraziun nua ch'il latin ed il furlan vegnivan duvrads in sper l'auter. Las emprimas notizias litteraras èn poesias d'amur dal 14avel tschientaner, probablamain inspiradas dal Dolce Stil Novo. L'ovra la pli enconuschenta da quel temp è la poesia „Piruç myò doç inculurit“ („mes pair dultsch e colurus“), scritta circa dal 1380 d'in autur anonim da Cividale del Friuli.

Text original Transposiziun en furlan modern
Piruç myò doç inculurit

quant yò chi viot, dut stoi ardit

Piruç mio dolç inculurît

cuant che jo ti viôt, o stoi dut ardît

Cun quai ch'i na dat betg grondas differenzas en la transposiziun pon ins dir che la lingua n'è betg sa sviluppada enormamain. Cun excepziun da pleds obsolets (z. B. dum(n) lo) n'avess in pledader modern da furlan nagins problems da chapir questa poesia.

La segunda èra impurtanta da la litteratura furlana è il 16avel tschientaner. La persuna-chau da quest temp è l'autur Ermes di Colorêt; sia ovra principala cuntegna dapli che 200 poesias.

Auturs enconuschents

Grammatica

Fonologia

Vocals lungs èn per il furlan tipics. Quai influenzescha era la pronunzia taliana dals Friulans.

Il furlan distingua tranter vocals curts e lungs. Or da questa differenza quantitativa datti pia pèrs minimals. Vocals lungs vegnan marcads cun in accent circumflex.

lat (latg)
lât (ì)


fis (spess)
fîs (figls)


lus (luxus)
lûs (glisch)

Las varietads dal furlan pon ins distinguer tenor l'utilisaziun dals vocals lungs. En tschertas varietads èn quests vocals diftongads. La grafica suandanta preschenta quatter pleds en furlan da standard („pît“ pe, „sêt“ said, „pôc“ in pau, „fûc“ fieu) e la realisaziun en quatter varietads. Ils monoftongs èn colurads blau ed ils diftongs mellen.

vest Codroipo Carnia central
sêt [seit] [se:t] [seit] [se:t]
pît [peit] [peit] [pi:t] [pi:t]
pôc [pouk] [po:k] [pouk] [po:k]
fûc [fouk] [fouk] [fu:k] [fu:k]

Consonants dubels (ll, rr, etc.), normalmain utilisads en talian, n'existan betg en furlan.

Morfologia

Artitgel

Il furlan ha dus geners, masculin e feminin, z. B. il mûr (la paraid), la cjadree (la sutga).

Ils artitgels derivan dal pronom latin ille e unus:

artitgel definit
numerus masculin feminin
singular il la
plural i lis

„Il“ e „la“ avant in vocal vegnan apostrofads: „l'“ . Era l'artitgel indefinit ha en furlan dus geners

artitgel indefinit
masculin un
feminin une

Tar questas furmas sa tracti da furmas dal furlan standard. Variantas regiunalas conuschan era la furma „el“ (Friul dal nord) u „al“ (Friul dal sid e vest) per l'artitgel definit masculin singular. Surtut en il Friul dal nord datti ultra da quellas furmas anc „las“ u „li“ per „lis“ e „le“ per „la“.

Nomen

Ils nomens furlans èn masculin u feminin.

Feminin

La gronda part dals nomens feminins fineschan sin -e. (Quest -e vegn, auter che en franzos, era pronunzià).

Exempels

  • cjase = chasa
  • lune = glina
  • scuele = scola

I dat era nomens feminins che fineschan sin in consonant, p.ex. il nomens sin -zion deducids dal latin.

  • man = maun
  • lezion = lecziun (dal latin „lectio, -onis“)
Masculin

La gronda part dals nomens masculins fineschan sin in consonant u sin -i.

  • cjan = chaun
  • gjat = giat
  • fradi = frar
  • libri = cudesch

I dat nomens masculins che fineschan sin -e, sco z. B. sisteme (sistem) e probleme (problem); i sa tracta normalmain da pleds che derivan dal grec antic. Ins chatta dentant era furmas assimiladas sco „problem“ u „sistem“.

Gist ozendi inscuntr'ins adina pli savens pleds emprestads or dal talian, sco p. ex. treno, era sche il -o final è fitg atipic per il furlan. Blers da quests pleds furman però il plural tenor il sistem furlan cun -s (trens). Quest trend disturba ils purists. Els insistan ch'ins utiliseschia pleds furlans originals enstagl da versiuns talianas. En numerus cas lasch'ins simplamain crudar il -o final (ina sort da via da mez) ed il nomen finescha danovamain sin in consonant („tren“). En meds da massa stampads, che vegnan controllads da purists, vegn quest trend persequità consequentamain.

Adjectivs

Ils adjectivs furlans possedan ina congruenza da gener e da numerus. Uschia datti per la gronda part dals adjectivs quatter furmas; qua l'exempel „brut“ (trid):

Declinaziun
Numerus Masculin Feminin
Singular brut brute
Plural bruts brutis

En varietads dal nord cumpara era la furma „brutes“ enstagl da la furma da standard „brutis“. La furmaziun da la furma feminina d'in adjectiv suonda a reglas che n'èn betg adina uschè cleras.

  • tar la gronda part dals cas tanscha in -e a la fin (curt, curte)
  • tar ils adjectivs sin -c è la furma feminina -cje, -cje, -che, u -ghe
  • tar adjectivs sin -f è la furma feminina -ve
  • tar adjectivs sin -p finescha la furma feminina sin -be
  • tar adjectivs sin -t finescha la furma feminina sin -de

Reglas per la furmaziun dal plural

Nomens sin -e (masculins u feminins) fineschan sin -is.

  • taule, taulis = maisa, maisas
  • cjase, cjasis = chasa, chasas
  • lune, lunis = glina, glinas
  • scuele, scuelis = scola, scolas
  • sisteme, sistemis = sistem, sistems

Tar bunamain tut ils nomens pon ins furmar il plural cun -s a la fin.

  • man, mans = maun, mauns
  • lezion, lezions = lecziun, lecziuns
  • cjan, cjans = chaun, chauns
  • gjat, gjats = giat, giats
  • fradi, fradis = frar, frars
  • libri, libris = cudesch, cudeschs
  • treno, trenos = tren, trens
  • braç, braçs = bratsch, bratschs
  • guant, guants = guant, guants


En intginas varietads furlanas datti nomens cun in consonant da finiziun che daventa mit sch'ins agiunscha il -s plural. Il plural da „gjat“ articulesch'ins p.ex. sco „gjas“ era sche la scripziun è „gjats“. Era nomens cun -ç final (vegn articulà sco il rumantsch „tsch“) furman il plural cun -s, z. B. messaç/messaçs.

Excepziuns

Nomens masculins sin -l u -li furman il plural cun las finiziuns -i e -li.

  • cjaval, cjavai = chaval, chavals
  • fîl, fîi = fil, fils
  • cjapiel, cjapiei = chapè, chapels
  • cjaveli, cjavei = chavel, chavels
  • voli, voi = egl, egls
  • zenoli, zenoi = schanugl, schanugls

Nomens feminins sin -l furman il plural regular;

  • piel, piels = pel, pels
  • val, vals = val, vals

Insaquants nomens masculins sin -t furman il plural cun remplazzar il -t final cun -cj.

  • dint, dincj = dent, dents
  • dut, ducj = tut, tuts

Nomens sin -s na sa midan betg:

  • vues = oss
  • pes = pesch, peschs
  • mês = mais

Pronoms pleonastics

Ina particularitad dal furlan èn ils pronoms pleonastics che na vegnan però betg articulads. Els èn obligatorics e sa posiziuneschan en frasas communicativas davant il verb. En frasas interrogativas e frasas affectiva èn els agiunts al verb.

Pronoms pleonastics
frasa declarativa frasa interrogativa frasa affectiva
jau o -io -io
ti tu -tu -tu
el/ella al -ial -ial
el/ella e -ie -ie
nus o -o -o
vus o -o -o
els/ellas -a -o -o

In exempel: jo o lavori signifitgescha “Jau lavur.”; lavorio jo? signifitgescha “Lavur jau?"

Verbs

  • En il furlan datti quatter conjugaziuns che sa distinguan tenor lur finiziun verbala en l’infinitiv: -â, -ê, -i, -î. Prend' ins davent questas finiziuns resta il tschep per furmar ulteriuras furmas. I dat dentant era verbs irregulars. Ils pli frequents èn: jessi (esser), (avair), podê (savair/pudair) e (ir).
verbs, preschent, furma declarativa
persuna fevelâ (discurrer) lâ (ir) jessi (esser)
Jo o fevel-i o v-oi o soi
Tu tu fevel-is tu v-âs tu sês
Lui al fevel-e al v-a al è
o fevel-ìn o l-in o sin
o fevel-ais o v-ais (l-ais) o sês
Lôr a fevel-in a v-an a son

Adverbs

Cun agiunscher la finiziun -mentri a la furma feminina d'in adjectiv pon ins furmar l’adverb correspundent z. B. lente, lentementri (plaun). In' excepziun èn ils adjectivs sin -il che utiliseschan per la furmaziun d'adverbs la furma masculina: facil, facilmentri (facil).

Stgazi da pleds

Il stgazi da pleds furlan sa basa per la gronda part sin il latin. Natiralmain ha la lingua fatg tras insaquantas midadas fonologicas e morfologicas. Blers pleds èn ils medems sco en autras linguas romanas. Era autras linguas han influenzà il stgazi da pleds furlan:

  • En il temp medieval èn cumparids pleds tudestgs. Gist durant il temp dal patriarcat d' Aquileia era l'influenza da questa cultura fitg gronda (z. B. bussâ, bitschar).
  • Pleds slavs èn sa derasads cun ils immigrants che vegnivan duvrads per popular il Friul. La gronda part da la populaziun furlana aveva pers la vita durant l'invasiun ungaraisa en il 10avel tschientaner (per consequenza existan cjast, clavà e zigâ, sbragir). Oravant tut èn ils nums da lieu d'origin slav.
  • Blers pleds han in tschep german (probablamain d'origin langobard ) resp. celtic. Ils exempels per l'emprima categoria èn sbregâ, trair; sedon, schadun; taponâ, cuvernar; per l'ultima categoria troi, via; bregons, chautscha.
  • Era il venezian ha gì influenza sin il furlan: canucje, strom.
  • Terms scientifics derivan (sco en blers cas) dal grec u dal arab, z. B. lambic, quiet.
  • I dat era expressiuns franzosas sco pardabon, propi e gustâ, gentar.

Situaziun momentana

Signals da traffic en talian e furlan
Tavla commemorativa da la visita dal papa ad Artgena en furlan

Grazia a la lescha 482/1999 è il furlan acceptà en l’Italia uffizialmain sco lingua minoritara. En las scolas primaras datti perfin lecziuns en furlan (rom facultativ). Ultra da quai datti era gasettas-online e gruppas da musica che scrivan texts en furlan. Avant curt temp èn vegnids preschentads dus films en furlan („Tierç lion“, „Lidrîs cuadrade di trê“) che han survegnì bunas criticas da gasettas talianas. Signals da traffic bilings (talian e furlan) ves'ins en ca. 40 pertschient da las vischnancas da la provinza d'Udine. Dapli l'onn 2004 vegnan signals unicamain talians remplazzads cun bilings. I dat era ina translaziun da la bibla. Il poet e scriptur Ermes Culos ha translatà differentas ovas litteraras sco z. B. Don Quijote da Miguel de Cervantes en furlan. Ultra da quai ha el translatà la Divina Commedia da Dante Alighieri. La translaziun gratuita è disponibla en il Project Gutenberg [1]. L'onn 2005 ha la bieraria Moretti suttastritgà che lur product saja ina „birra friulana“. L'organisaziun impurtanta per il mantegniment dal furlan è la „Societât filologjiche furlane“, fundada l'onn 1919 a Görz.

Nums da lieu

Mintga lieu en il Friul ha in num furlan e talian. Cun quai ch'il talian è dentant la lingua uffiziala èn era ils nums da lieu talians uffizials. Ins sperescha che era las versiuns furlanas van ad esser acceptadas tar contexts uffizials; dus exempels: il num furlan per Udine è „Udin“, quel da Tolmezzo è „Tumieç“.

Standardisaziun

La problematica da la standardisaziun che pertutga las linguas minoritaras è era per il furlan in problem impurtant. Questa standardisaziun influenzescha la creaziun d'ina lingua da standard ed il sistem da scrittira unitara. Normalmain vegn il furlan central resguardà sco standard, però è questa vista anc ozendi contestada.

Varietads dal furlan

Las quatter gruppas dialectalas impurtantas sa distinguan en emprima lingia tras ils vocals da finiziun nominals u adjectivals:

  • furlan central, discurrì a Udine
  • pleds fineschan sin -e
  • utilisaziun en blers documents uffizials, resguardà sco standard
  • furlan dal nord, discurrì en Carnia
  • ils pleds pon finir sin -o, -e, u -a, quai variescha da val a val
  • ils pleds fineschan sin -a
  • vischinanza evidenta al talian
  • ils pleds fineschan sin -a
  • grond' influenza dal venezian

A la furma dal Friul central „cjase“ correspundan las furmas d'autras regiuns: „cjasa“ u „cjaso“. Pier Paolo Pasolini, il represchentant il pli enconuschent en il 20avel tschientaner, ha scrit sias ovras en furlan dal vest, sia lingua materna. ([2]), en vischinanza da Pordenone

Las emprimas ovras dal 13avel tschientaner sa basan sin il furlan discurrì en la regiun da Cividale del Friuli. Da quel temp era questa citad dal Friul la pli impurtanta. Interessantamain exista qua ina gronda frequenza dal vocal da finiziun -o. Ozendi chatt'ins quel be en diversas vischnancas en Carnia. Udine, nua che la finiziun -a era la pli utilisada, ha pli tard remplazzà Cividale del Friuli sco citad principala dal Friul. La finiziun -e è documentada pir a partir dal 16avel tschientaner.

Sistems da scrittira

Il sistem da scrittira uffizial, che vegn utilisà per documents uffizials en la provinza Udine, consista da l'[alfabet latin]] ed il c-cédille (ç). Il bustab q vegn mo utilisà per nums da persunas u nums da lieu istorics. En tut ils auters cas vegn el remplazzà dal c. Ils bustabs k, x, w e y vegnan avant be en pleds emprestads. Els na fan betg part da l'alfabet:

   Aa Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Zz

Ultra da quai existan era ils accents gravis, lenis e circumflex. Per distinguer pèrs minimals inditga l'accent circumflex in vocal lung, z. B. lât vs. lat.

Exempels

  • Allo, jau hai num Giacun!
    Mandi, jo mi clami Jacum!
  • Oz èsi propi chaud!
    Vuê al è propite cjalt!
  • Jau stoss propi ir uss, a pli tard!
    O scugni propite lâ cumò, ariviodisi
  • Jau na poss betg ir en sortida questa saira, jau stoss emprender.
    No pues vignî fûr usgnot, o ai di studiâ
  • ulteriurs exempels, musica e texts

Il babnoss en furlan

Pari nestri, che tu sês intai cîi,

che al sedi santificât il to non,

che al vegni il to ream,

che e sedi fate la tô volontât

come in cîl, cussì in tiere.

Danus vuê il pan che nus covente,

parinus jù i nestris debits

come che nô ur ai parìn jù ai nestris debitôrs

e no sta molânus inte tentazion,

ma diliberinus dal mâl.

Litteratura

Georg Pagitz: Friaulisch Wort für Wort, Bielefeld: Reise Know-How, 2007. 192 paginas.

Colliaziuns