Қобуснома

Қобуснома - Пандномаи Унсурмаолии Кайковус асари ахлоқиву тарбиявӣ буда, дар таърихи адабиёти халқҳои тоҷику форс ҷовидонӣ сабт шудааст.

Таърих

Кайковус Гелоншох ном писаре доштааст. Ӯ бо максади тарбияи фарзанди гиромии худ ва ба роҳи неки зиндаги хидоят намудани вай дар сини 63-солаги ба навиштани насиҳатномае шуруъ мекунад, ки бо номи "Кобуснома" машхур аст. Кайковус насихатномаи худро барои адои «шарти падари» бо максади тарбияи фарзандонаш таълиф кардааст, вале он ба дастури ахлокиву тарбияви ва китоби бадеиву хондании ҳазорхо одамон табдил ёфт ва номи муаллифашро дар таърихи адабиёту афкори педагогии халқҳои точику форс човидони сабт намуд. Инчунин Кайковус ба моҳияти акл дар хастии инсон диккати ҷиддӣ дода, онро сарчашмаи хамаи хислатҳои хамида медонад ва роли бузурги тарбияву мехнатро дар такомули акли инсони таъкид месозад. Чунон, ки шарқшиноси маъруфи совети Е. Э. Бертельс хаккони кайд карда буд, “Кобуснома” на ба забони адабии эрони, балки бо забони адабии сокинони каламрави Сомониён, яъне точикон навишта шудааст.

Бо хуруфи имрӯзаи точики мунтахаби "Кобуснома" бори аввал соли 1968 аз тарафи адабиетшинос Девонакулов дар шакли китобчаи алоҳида тахти унвони “Насиҳатнома” нашр гардид. Нихоят бояд гуфт, ки ин асар бо номҳои гуногун аз кабили "Насиҳатнома", "Панднома", "Андарзнома" ёд мешавад.

Насри гузаштаи точику форс хам ба мисли назми оламшумули он таърихи анъанаҳои шоистаеро дорост. Кобуснома-и Унсурмаолии Кайковус дар силки он дурдонахоест, ки зиеда аз 900 сол пеш аз ин эҷод шуда, то имрӯз арзиши худро аз даст надодааст ва чилову дурахши пешинаашро гум накардааст. Аз ин китоб, ки пур аз панду андарзҳои хакимонаву хикояту саргузаштҳои ибратбахш иборат аст, чандин насл сабаки зиндаги омухта, дарси ахлоку одоби хамида гирифтаанд ва ба тарзи рӯзгордории гузаштагон шиносои пайдо карда, анъанаҳои неки онро давом додаанд.

Кобуснома аз 44 боб иборат буда, хар боби он ба яке аз масъалаҳои гуногуни ахлоку одоб, расму оин, маишату рӯзгордори, оилаву хонадори тахсилу таълим, омузиши касбу хунар, санъату варзиш, сиёсату идораи мамлакат ва дигар пахлуҳои зиндагии инсон бахшида шудааст. Унсурмаолии Кайковус пас аз бобҳои анъанави, ки бо такозои мафкураи хукмрони замони у чанбаи дини доранд, аз боби панчум сар карда, таваччухи хонандаро ба шинохтани хакки падару модар чалб менамояд, аз фазилатҳои асосии инсон – нутки саханвари ва некиву накукори мулохизахо баён мекунад. Кайковус баёнро аз моҳияти инсон шуруъ намуда, дар бобҳои гуногун дар бораи ташаккули фарзанд аз кудакиву чавони то пири ва аз омузиши илму пешаҳои гуногун, тадричан то ба дарачаи хукмрони мамлакат расидани у сухан меронад. Дар Кобуснома Кайковус пеш аз хама ба некиву накукори диккат медихад ва инро аз фазилатҳои асосии инсон дониста, дар хар маврид талкин мекунад: «Аммо неки аз сазовори неки дарег мадор ва некиомуз бош… Ва бар неки кардан пушаймон мабош…» Дар бобҳои гуногуни "Кобуснома" муаллиф чохили, фиреб, худписанди, бадгуи, кинаву бахилӣ, риёю ситам барин хислатҳои зиштро махкам намуда, дустию некукори, ростиву чавонмарди, саховатманди, фурутани, беозори ва дигар фазилатҳои хамидаи инсониро ситоиш ва талкин мекунад.

Гар бар сари мох барнихи пояи тахт,

В-ар хамчу Сулаймон шави аз давлату бахт.

Чун умри ту пухта гашт, барбанди рахт,

К-он мева, ки пухта шуд биафтад зи дарахт.

Бобҳои КОБУСНОМА

Дар манфиати сафар

Андар шинохтани хакки падару модар

Андар фурухтани ва афзунии хунар

Андар пеши чустан дар сухандони

Андар ёд кардани пандҳои Нушервони одил

Андар тартиби пириву чавони

Андар хештандори ва тартиби хурдан ва оини он

Андар тартиби шароб хурдан ва шароити он

Андар мехмони кардан ва мехмон шудан ва шароити он

Андар махоз ва нарду шатранч ва шароити он

Андар ишк варзидан ва шароити он

Андар оини гармоба рафтан

Андар хуфтану осудан

Андар шикор кардан

Андар чавгон задан

Андар корзор кардан

Андар оини чамъ кардани мол

Андар амонат нигох доштан

Андар харидан ва шароити он

Андар оини укубат кардан ва авф кардан

Андар харидани асп

Андар зан хостан

Андар фарзанд парвардан ва оини он

Андар оини дуст гирифтан

Андар андеша кардан аз душман

Андар оини укубат кардан ва авф кардан

Андар толибилми ва факехи

Андар тичорат кардан

Андар тартиби илми тиб

Андар илми нучум ва хандаса

Дар оину расми шоири

Андар одоби хунёгари

Андар хидмат кардани подшох

Андар одоби надими кардан

Андар оини котиб ва шароити котиби

Андар шароити варзиши подшох

Андар расми сипахсолори

Андар оин ва шарти подшохи

Андар оину расми дехкони ва хар пеша ки дони

Дар оини чавонмарди

Дар манфиати сафар

Ҳикоят

Вакте раиси Бухоро касди хач кард. Ва у марде сахт мунъим буд ва дар он кофила касе аз у мунъимтар набуд ва афзун аз сад шутур бори у мекашиданд. Ва у дар амори нишаста буд ва хиромону нозон хамешуд дар бодия бо созу олати тамом. Ва кавме аз дарвешу тавонгар бо вай ҳамроҳ буданд. Чун наздикии Арафот бирасиданд, дарвеше хамеомад побарахна ва ташнаву гурусна ва пойхо обила карда. Раиси Бухороро дид бад- он сон созу таносои. Руй ба вай карду гуфт: -Вакти мукофот чазои ману ту-хар ду яке хоҳад буд. Ту дар он нозу неъмат хамеравиву ман дар ин шиддат. Раиси Бухоро гуфт: -Хошо, ки чазои ману ту харду яке бошад.ва агар манн бидонистаме, ки турову маро як пойгах хоҳад будан, харгиз дар бодия наёмадаме. Дарвеш гуфт: -Чаро? Гуфт: -Ман ба фармони Худо омадам ва ту ба хилофи фармон омади. Маро хондаанд, ман мехмонам ва ту туфайлии. Хашмати туфайли чун хашмати мехмон кай бошад. Худои таъоло хач тавонгаронро фармуд… ва ту бефармон… ба бечорагиву гуруснаги дар бодия омадаи ва Худоро дар тахлука андохти, бо фармонбардорон чун баробари куни?...

Андар шинохтани ҳаққи падару модар

Бидон эй писар, ки … аз мучиби хирад бар фарзанд вочиб аст худро хурмат доштан ва тааххуд кардан. Гуфт: -Панч ҳазор динори накд бидихам. Махол гуфт:-Ёфтам Фатхро зинда. Завраке биёваранд ва Фатхро бибуранд. Мутаваккил он чи малохро гуфта буд, бифармуд то дар вакт бидонанд. Вазирро бифармуд ва гуфт, ки дар хазинаи ман рав, харчи хаст, як нима ба дарвешон дех.

Он гох гуфт:-Таом оред, ки вай гуруснаи хафтрӯза аст.

Фатх гуфт:-Ё амирулмуъминин, ман серам.

Мутаваккил гуфт:-Магар аз оби Дачла сер шуди?

Фатх гуфт:-На, ки ман ин хафт рӯз гурусна набудам, ки хар рӯз бисто нон бар табаке нихода ба руи об фуру омади ва ман чахд кардаме то ду-сето аз он нон бигрифтаме ва зиндагонии ман аз он нон буди ва ба хар нон навишта буд: «Мухаммад ибни Ал-Хусайн Ал-Аксоф». Мутаваккил фармуд, ки дар шаҳр муноди кунед, ки он мард, ки нон дар Дачла афканд кист ва бигуед, то биёяд, ки амирулмуъминин ба у некуи хоҳад кард, то натарсад. Чунин муноди карданд. Рӯзи дигар марде биёмад ва гуфт:-Ман он кас. Мутаваккил гуфт:-Ба чӣ нишон? Мард гуфт:-Ба он нишон ки номи ман бар руи хар ноне навишта буд, ки Мухаммад ибни Ал-Хусайн Ал-Аксоф. Мутаваккил гуфт:-Нишон дуруст аст. Аммо чанд гох аст, ки ту дар ин Дачла нон меандози? Мард гуфт:-Як сол аст. Мутаваккил гуфт:-Гарази ту аз ин чӣ буд? Мард гуфт:-Шунида Будам, ки неки куну ба об парто, ки рӯзе бар дихад. Ва ба дасти ман некии дигар набуд. Он чи тавонистам кардам, хаме кардам, то худ чи бар дихад. Мутаваккил гуфт:-Он чи шуниди, карди, бад-он чи карди, самара ёфти. Мутаваккил вайро дар Багдод панч дех мулк дод. Мард ба сари мулк рафт ва мухташам гашт ва хануз фарзандони у дар Багдод мондаанд. Ва ба рӯзгори Ал-Коим биамрилох ман ба хач рафтам. Эзиди таоло маро тавфик дод, то зиёрати худой бикардам ва фарзандони вайро бидидам ва ин хикоят аз пирои Багдод шунидам. Пас то битавони аз некуи кардан маёсой ва худро ба некиву накукори ба мардумон намой ва чун намуди ба хилофи намуда мабош. Ва ба зуфон дигар магуй ва ба дил дигар мадор то гандумнамои чавфуруш набоши.

Андар пеши ҷустан дар сухандони

Бидон эй Писар, ки ман ба рӯзгори Амир Буссавор он сол, ки аз хач бозомадам, ба газо рафтам ба Ганч,а ки газои Ҳиндустон бисёр карда Будам, хостам, ки газои Рум низ карда шавад. Ва Амир Буссавор подшохе бузург буд ва марде пойбарчой ва хирадманд ва одилу шучоъ ва фасеху мутакаллим ва покдину пешбин, чунон ки маликон сутуда бошанд. Ва хама чидд буди бе хазл. Чун маро бидид бисёр хашмат кард ва бо ман дар сухан омад ва аз хар навъе хамегуфт. Ва ман мешунидам ва чавоб хамедодам. Суханҳои ман уро писандида омад. Бо ман бисёр кароматхо кард ва нагузошт ки бозгардам. Азбас эхсонхо, ки мекард бо ман, ман низ дил биниходам ва чанд сол ба Ганча муким шудам. Ва пайваста ба таому шароб дар мачлиси у хозир шудаме ва аз хар гуна суханхо аз ман хамепурсиди аз холи оламу мулуки гузашта. То рӯзе аз вилояти мо сухан хамерафт, аз холи нохияи Гургон аз ман хамепурсид. Ман гуфтам: -Ба рустои Гургон дехест дур кӯҳи боя ва чашмаест аз дех дур. Ва занон, ки об оранд, чамъ шаванд, хар ка бо сабуй. Ва аз он чашма об баргиранд ва сабуй бар сар ниханд ва бозгарданд. Яке аз эшон бе сабуй хамеояд ва ба рох андар хаменигарад. Ва кирмест сабза дар заминҳои он дех. Хар кучо аз он кирм хамеёбад аз рох ба як су хамеафканад то он занон ба он кирм наниханд, ки агар яке аз эшон пой бар он кирм нихад ва кирм бимирад, он об, ки дар сабуй бар сар доранд, дархол ганда шавад, чунон ки бибояд рехтан ва бозгаштан ва сабуй шустан ва дигарбора об бардоштан. Чун ман ин сухан бигуфтам, Амир Абуссавор руй турш кард ва сар бичунбонид ва чанд рӯз бо ман на бад-он хол буд, ки пеш аз он мебуд. То Пирӯзони Дайлам гуфт: Амир гилаи ту кард ва гуфт: «Фалон марде пойбарчоест. Чаро бояд ки бо ман сухан чунон гуяд, ки бо кудакон гуянд. Чунон мардеро пеши чу мане чаро дуруг бояд гуфт?» Ман дархол аз Ганча косиде фиристодам ба Гургон ва махзаре фармудам кардам ба шаходати кози ва Раису хатиб ва чумлаи удулу уламо ва ашрофи Гургон, ки ин дех бар чост ва холи ин кирм бар ин чумла аст. Ва ба чахор мох ба ин маъни дуруст кардам ва махзар пеши Амир Буссавор ниходам. Бидиду бихонд ва табассум карду гуфт:-Ман худ донам, ки аз чун туе дуруге гуфтан наояд, хосса пеши ман. Аммо чаро росте бояд гуфт, ки чахор мох рӯзгор бояд кард ва махзареву гувохии дувист удуд, то аз ту он рост кабул кунад . Аммо бидон ки сухан аз чахор навъ аст: Яке надониставу нагуфта ва яке хам донистаниву хам гуфтани. Ва яке гуфтанисту надонистани ва яке донистанисту ногуфтани.

Кайковус. Қобуснома . – Душанбе: Адиб, 1990 бо чунин ном, бори нахуст ба забони тоҷикӣ (кирилӣ) нашр шудааст. “Қобуснома” ба якчанд забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла туркӣ, олмонӣ, англисӣ, русӣ ва арабӣ тарҷума шудааст. “Қобуснома” бо забони русӣ низ қобили дастрасӣ аст.^[1]