Hârizmî: Revizyonlar arasındaki fark

| isim = Hârizmî

| resim_adı = 1983 CPA 5426 (1).png

| resim_boyutu = =

| resim_başlığı = [[Sovyetler Birliği|SSCB]] döneminde Hârizmî'nin 1200. yaş günü anısına basılan pul

| doğum_adı = Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî

| doğum_tarihi = 780

| doğum_yeri = [[Harezm]]

| ölüm_tarihi = 850

| ölüm_yeri = [[Bağdat]], [[Irak]]

| ölüm_sebebi = =

| vatandaşlığı = =

| milliyeti = [[farsFars]]<ref name="facstaff.uindy.edu">{{Web kaynağı | yazar = Oaks, Jeffrey A. | url = http://facstaff.uindy.edu/~oaks/MHMC.htm | başlık = Was al-Khwarizmi an applied algebraist? | arşivengelli = evet | erişimtarihi = 6 Şubat 2021 | arşivurl = https://wwwweb.newscientistarchive.comorg/peopleweb/muhammad-ibn-musa-al-khwarizmi20110718094835/http://facstaff.uindy.edu/~oaks/MHMC.htm | arşivtarihi = 18 Temmuz 2011 | ölüurl = evet }}</ref>

| dini = [[İslam]]

| dalı = [[Matematik]], [[Gökbilim]] ve [[Coğrafya]]

| çalıştığı_yerler = =

| öğrenim = =

| doktora_hocası = =

| doktora_öğrencileri =

| etkilendikleri = =

| etkiledikleri = [[Ebu Kamil Şuca]], [[Dineverî]], [[Ömer Hayyam]]

| evlilikleri =

| çocukları =

| önemli_başarıları = [[Cebir]], [[algoritma]]

| ödüller = =

| imza = =

| ek_bilgi = Harezmi sıfır rakamını (0) ve x bilinmeyenini kullandığı bilinen ilk kişidir.

}}'''Hârizmî''' ({{Dil|fa|'''خوارزمی'''|dil_adı=e}}) ya da tam adıyla '''Ebû Ca'fer Muhammed bin Mûsâ el-Hârizmî''' (d. 780, [[Harezm]] - ö. 850, [[Bağdat]]); [[matematik]], [[gökbilim|gök bilim]], [[coğrafya]] ve [[algoritma]] alanlarında çalışmış Türk[[Farslar|Fars]]<ref name="facstaff.uindy.edu" /><ref>Hogendijk, Jan P. (1998). [http://www.kennislink.nl/web/show?id=116543 "al-Khwarzimi"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090412193516/http://www.kennislink.nl/web/show?id=116543|tarih=12 Nisan 2009}}. Pythagoras 38 (2): 4–5. ISSN 0033–4766.</ref> [[bilim insanı]].<ref name="Springer Reference Biographical Encyclopedia of Astronomers">{{kitap kaynağı|başlık=Springer Reference Biographical Encyclopedia of Astronomers|sayfa=631|isbn=978-0-387-31022-0|yazar=Hockey, Thomas Trimble, V., Williams, Th., Bracher, K., Jarrell, R., Marché, J.D., Ragep, F.J.}}</ref> Hârizmî 780 yılında [[Harezm]] bölgesinin [[Hive]] şehrinde dünyaya gelmiştir. 850 yılında [[Bağdat]]'ta ölmüştür.

El-Harezmi'nin hayatına dair kesin olarak bilinen ayrıntı az sayıdadır. İranlı bir ailede, Büyük Horasan’ınHorasan'ın Harezm şehrinde (modern Hive, Harezm bölgesi, Özbekistan) doğmuştur. 780 yılında doğduğu bazı kaynaklarda geçse de bu kesin değildir(nokta)doğmuştur.

Muhammed ibn El-Tabari ona ismini Muḥammad ibn Musa el-Harezmi el-Majusi el-Kurtubalı (محمد بن موسى الخوارزميّ المجوسـيّ القطربّـليّ) olarak verir. Öte yandan ismindeki Kurtubalı sıfatı, onun Bağdat'taki bir bağcılık bölgesi olan Kurtuba’danKurtuba'dan (Qatrabbul) gelmiş olabileceğine işaret eder. Ancak Rashed başka bir görüş ileri sürmektedir:

Tabari’ninTabari'nin ikinci alıntısı olan “Muhammad ibn Mūsa al-Khwārizmī and al-Majūsi al-Qutrubbulli"yı okuyabilmek için bu dönem üzerine uzman bir filolog olmaya gerek yoktur. “al-Khwārizmī” ve “al-Majūsi al-Qutrubbulli” arasında ilk kopyalarda atlanmış olan, “ve” anlamına gelen “wa” harfi (Arapça 'و', birleşme için kullanılan) bize iki ayrı kişi olduklarını gösterir. Eğer Harezmi’ninHarezmi'nin kişiliğine ilişkin bir dizi hata yapılmamış olsaydı değinmeye değer olmazdı.

Toomer, el-Harezmi’ninHarezmi'nin dinî görüşü ile ilgili şöyle yazmaktadır:

El-Tabari tarafından kendisine verilen bir başka sıfat olan "al-Majūsī", onun eski Zerdüşt dinine bağlı olduğuna işaret etmektedir. O zamanlarda İranlı bir insan için gerçek olması çok muhtemel olan bu görüşün aksine, Harezmi’ninHarezmi'nin Cebir adlı eserinde yazdığı dindar ön söz sebebiyle onun aslında Sünni bir Müslüman olduğunu göstermektedir. Bu sebeple yalnızca gençliğinde Zerdüşt olması muhtemeldir.

Ibn el-Nedīm’inNedīm'in Kitāb al-Fihrist adlı eseri Harezmi’ninHarezmi'nin kısa bir biyografisiyle birlikte yaptığı çalışmaların bir listesini içermektedir. El-Harezmi çalışmalarının çoğunu 813 ile 833 yılları arasında gerçekleştirmiştir. Müslümanların İran’ıİran'ı fethinden sonra, Bağdat bilimsel çalışmaların ve ticaretin merkezi oldu ve birçok tüccar ve bilim insanı Harezmi gibi Bağdat'a seyahat ettiler. Harezmi, halife El-Memun tarafından Bağdat'ta inşa edilmiş Bilgelik Evi’ndeEvi'nde bilim insanı olarak Yunanca ve Sanskritçe bilimsel el yazmalarının tercümesini de içeren bilim ve matematik alanlarında çalışmalar yapmıştır. Douglas Morton Dunlop, Harezmi’ninHarezmi'nin aslında üç Banū Mûsā'dan en büyüğü olan Muhammad ibn Mûsā ibn Shākir ile aynı kişi olabileceği görüşündedir.

El-Harezmi'nin matematik, coğrafya, astronomi ve haritacılığa katkısı,; cebir logaritma ve trigonometride yeniliğin temelini oluşturdu. Doğrusal ve ikinci dereceden denklemleri çözmeye yönelik sistematik yaklaşımıyla cebrin ortaya çıkmasını sağlayan kitabının başlığı şöyledir: “Tamamlama ve Dengeleme ile Hesaplama Üzerine Özlü Kitap”

Harezmi, Batlamyus’unBatlamyus'un Afrika ve Orta Doğu'yla ilgili verilerini sistematize etti ve düzeltti.

Bir diğer önemli kitap olan ''Kitab surat al-ard'' (Dünya’nınDünya'nın görünüşü; Coğrafya olarak tercüme edildi), Batlamyus’unBatlamyus'un Coğrafyası’ndakiCoğrafyası'ndaki yerlerin koordinatlarını temel almakla birlikte, Akdeniz, Asya ve Afrika için var olan değerleri geliştirerek sunmuştur.

Halife [[Memûn|el-Memun]] tarafından dünyanın çevresini belirlemek ve bir dünya haritası hazırlamak için görevlendirilen 70 kadar coğrafyacıya eşlik edip projeye yardım etmiştir.

Tamamlama ve Dengeleme ile Hesaplama Üzerine Özlü Kitap (Arapça: الكتاب المختصر في حساب الجبر والمقابلة al-Kitāb al-mukhtaṣar fī ḥisāb al-jabr wal-muqābala) 820 yılı dolaylarında yazılmış bir matematik kitabıdır. Bu kitap ticaret, ölçüm ve yasal miras alanlarında, çok geniş yelpazedeki problemlerin çözümü için örnekler ve uygulamalarla dolu popüler bir hesaplama çalışması olarak halife el-Memun’unMemun'un teşviki ile yazılmıştır. “Cebir” terimi bu kitapta tanımlanan temel işlemlerden biri olan denklemlerden gelmektedir (al-jabr'ın manası "restorasyon"dur, terimlerin birleştirilmesi veya sadeleştirilmesi için denklemin her iki tarafına bir sayı eklenmesi anlamına gelir). Bu eser aynı zamanda Doğu ve Batı'nın ilk müstakil cebir kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Bu kitap Robert of Chester (Segovia, 1145) ve daha sonra [[Gerardus Cremonensis]] tarafından [[Latince]]ye çevrilmiştir. Özgün bir Arapça kopyası Oxford'da bulunmaktadır ve F. Rosen tarafından 1831 yılında tercüme edilmiştir. Latince bir çevirisi Cambridge'de muhafaza edilmektedir.

Yukarıdaki gösterimler, kitabın ele aldığı problem türleri için modern matematiksel gösterimi kullanır. Ancak Harezmi’ninHarezmi'nin zamanında bu matematiksel ifadelerin büyük çoğunluğu henüz bulunmamıştı, bu sebepten dolayı problemleri ve çözümlerini sunmak için basit metinler kullanmak zorunda kaldı. Örneğin bir problemle ilgili şöyle yazmıştır (1831'deki bir çeviriden)

Ebu Hanife Dineverî, Ebu Kamil Şüca bin Aslam, Ebu Muḥammad el-Adli, Abū Yūsuf al-Miṣṣīṣī, Abdülhamid İbni Türk, Sind ibn Ali-Musa, Sahl ibn Bišr ve Şerafeddin al-Tusi’nindeTusi'ninde aralarında bulunduğu birkaç yazar da Kitāb al-jabr wal-muqābala adıyla metinler yayınlamışlardır.

Harezmi’ninHarezmi'nin ikinci temel çalışması orijinal Arapçası kaybolmuş fakat Latin tercümesi günümüze ulaşmış olan aritmetik konusu üzerineydi. Bu tercüme büyük olasılıkla 12. yüzyılda, aynı zamanda 1126 yılında astronomicastronomik tabloların da çevirisini yapmış olan [[Bathlı Adelard|Adelard of Bath]] tarafından yapıldı.

El-Harezmi’ninHarezmi'nin aritmetik çalışmaları, Hint matematiği ile geliştirilen Hint-Arap rakamlarına dayanan Arap rakamlarını Batı dünyasına tanıtmaktan sorumludur. "Algoritma" terimi, el-Harezmi tarafından geliştirilen Hint-Arap rakamlarıyla aritmetik gerçekleştirme tekniğinden türetilmiştir. Hem "algoritma" hem de "algorizm", sırasıyla Harezmī'nin isminin Latince formlarından, “Algoritmi” ve “Algorismi”den türetilmiştir.

El-Harezmi’nin Zīj el-Sindhind (Arapça: زيج السند هند, "Siddhanta'nın astronomik tabloları") adlı eseri, takvimsel ve astronomik hesaplamalara dayanan, içerisinde bir sinussinüs değeri tablosu ile birlikte 116 adet takvimsel, astronomik ve astrolojik veriyi barındıran, yaklaşık 37 bölümden oluşan bir çalışmadır. Bu, Zijes olarak bilinen ve Hint astronomik yöntemlerine dayanan birçok Arapça Zijes'den ilkidir. Çalışma Güneş'in, Ay'ın ve o dönemde bilinen beş gezegenin hareketlerini gösteren tablolar içerir. Bu eser İslam astronomisinde dönüm noktasını oluşturmuştur. Şimdiye dek Müslüman gök bilimciler öncelikli olarak araştırma yaklaşımını benimsemişler, başkalarının eserlerini tercüme edip keşfedilmiş bilgileri öğrenmişlerdi. Orijinal Arapça versiyon (820) kayıptır ancak muhtemelen [[Bathlı Adelard|Adelard of Bath]] (Ocak 26, 1126) tarafından Latinceye çevrilen, Endülüslü gök bilimci Maslamah İbn Ahmed el-Mecriti'nin (1000) bir versiyonu, günümüze ulaşmıştır. Günümüze ulaşan bu el yazması Latince çevirilerden dört tanesi; Bibliothèque publique (Chartres), Bibliothèque Mazarine (Paris), Biblioteca Nacional (Madrid) ve Bodleian Kütüphanesi (Oxford)'nde muhafaza edilmiştir.

El-Harezmi’ninHarezmi'nin Zīj al-Sindhind adlı eseri ayrıca sinüs ve kosinüs trigonometrik fonksiyonlarının tablolarını içerir. Küresel trigonometri ile ilgili bir tez de kendisine atfedilir.

[[Dosya:PtolemyWorldMap.jpg|küçükresim|Batlamyus'un (Ptolemi) haritası]].

El-Harezmi içlerinde Risāla fi istikhrāj ta’rīkhta'rīkh al-yahūd (Arapça: رسالة في إستخراج تأريخ اليهود, "Yahudi Devri'nin Çıkarılması") başlıklı bir Yahudi Takvimi Tezi’ninTezi'nin de bulunduğu birçok farklı eser yazmıştır. 19 yıllık ara geçiş döngüsü olan metonik döngüyü tanımlar; Tishrei'nin ayın ilk gününde haftanın hangi gününde düşeceğini belirleme kuralları; Anno Mundi veya Yahudi yılı ile Seleukos dönemi arasındaki süreyi hesaplar; İbrani takvimini kullanarak Güneş ve Ay'a ait ortalama boylamın belirlenmesine ilişkin kurallar verir. Benzer bulgular, el-Bîrûnî ve Maimonides'in eserlerinde bulunmuştur.

İbn-i Nadim, Arapça kitapların bir dizini olan ''Kitab-ı Fihrist'' adlı eserinde el-Harezmî’ninHarezmî'nin ''Kitab-ı Ta'rīkh'' (Arapça: كتاب التأريخ) isimli bir tarih kitabından bahseder. Orijinal el yazması günümüze ulaşmamıştır ancak metropol piskoposu Mar Elyas bar Shinaya'nın 11. yüzyılda bulduğu bir kopyası Nusaybin’eNusaybin'e ulaşmıştır.

Berlin, İstanbul, Taşkent, Kahire ve Paris'teki birçok Arapça el yazmasının içerdiği materyaller kesin olarak ya da belli olasılıkta Harezmi’denHarezmi'den gelmiştir. İstanbul el yazması güneş saatleri hakkında bir yazı içerir; Fihrist, Harezmi’yiHarezmi'yi ''Kitāb ar-Rukhāma'' (Arabic: كتاب الرخامة) ile tanııtırtanıtır. Mekke'nin yönünü belirleme gibi diğer yazmalar küresel astronomi üzerinedir.

Matematik alanındaki çalışmaları cebrin temelini oluşturmuştur. Bir dönem bulunduğu Hindistan’daHindistan'da sayıları ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklı sayı sisteminin (onluk sistem) kullanıldığını saptamıştır. Harezmî'nin bu konuda yazdığı kitabın ''Algoritmi de numero Indorum'' adıyla Latinceye tercüme edilmesi sonucu, sembollerden oluşan bu sistem ve sıfır 12. yüzyılda Batı dünyasına sunulmuştur.

{{kaynakça|30em}}