Çayır sineği

Tipulidae
Biyolojik sınıflandırma
Üst âlem: Eukaryota Âlem: Animalia Alt âlem: Eumetazoa Şube: Arthropoda Alt şube: Hexapoda Sınıf: Insecta Takım: Diptera (Çift kanatlılar) Alt takım: Nematocera (Sivrisinekler) İnfra takım: Tipulomorpha Üst familya: Tipuloidea Familya: Tipulidae Latreille, 1802
Cinsler
Metne bakınız.

Kanat damarlanması (Tipula spp.)

Kanat damarlanması (Dolichopeza spp.)

Tipulidae, çayırsineğigiller, tipulagiller, tipulasineğigiller çift kanatlılar (Diptera) takımından böcek familyası.

Çayır sinekleri, ilkbahar ve yaz aylarında genellikle akarsu kenarlarındaki çayırlıklar ve fundalıklar ile ormanlar gibi nemli ve gölgeli yerlerde bulunurlar. İri vücutları, uzun bacakları ve hantal uçuşları ile kolayca tanınabilirler. En büyük türlerinin kanat açıklığı 10 cm olabilir. Toraksın dorsalinde “V” şeklindeki ek yeri en karakteristik özellikleridir. Sokucu iğneleri olmadığından kesinlikle sokamaz ve kan ememezler. Ergin evrede pek azında beslenme vardır. Bu da nektar veya serbest bitki öz sularını emme şeklindedir.

Morfoloji

Görünüşçe (habitus) Limoniidae familyasına çok benzer; onlardan kanat damarlanması ve duyargalarının yapısıyla ayrılırlar.

Kubbemsi yapılı toraksın dorsalinde "V" şeklinde mesonotal suturların bulunması, 5 segmentli olan palpin son segmentinin kamçı şeklinde uzaması, nokta gözlerin (ocelli) bulunmaması, 2 kaide (scapus ve pedicellus) ve 11 kamçı segmentine sahip duyargaların bulunması familyanın en karakteristik özellikleridir.

Birleşik gözler büyük ve ayrı olup daire ya da oval şekillidir. Uzun yapılı olan rostrum uzun ya da kısa bir nasus taşır. Dar yapılı kanatları dinlenme esnasında yarı açılır veya abdomenin üstünde birbiri üzerine katlanır. Kanatları iki anal damarlı, diskoid hücreli, genelde büyük, uzun ve uç kısmında daha fazla damarlanmıştır. Serbest durumlu olan halter daima belirgindir. Uzun, ince yapılı ve oldukça narin olan bacaklar 5 segmentli olup eklem yerlerinden kolayca kırılabilir. Bitkiler üzerinde beslenirken, kuvvetli rüzgârlarla bitkilerde meydana gelen salıntılar, bacak eklemlerinin kıvrımları ile o denli azaltılır ki gövde bu salıntılardan çok az etkilenir. Tibia apikalde mahmuzsuz veya 1 ya da 2 belirgin mahmuzludur. Beş segmentli olan tarsusun son segmenti bir çift tırnak ve empodium taşır. İnce ve uzun yapılı olan abdomen, 9-10 segmentten oluşmuştur. Abdomen sonu, dişilerde sivri olmakla birlikte erkekte daima genişlemiş ve özellikle önceki segmentten daha kalındır.

Hypopygium olarak adlandırılan erkek terminali bir takım karakteristik yapılar taşır ki bu yapılar bilhassa türlerin ayrımında kullanılır. Hypopygium türler için karakteristik özellik gösteren bilhassa kitinleşmiş 9. segment ile çiftleşme organını (aeadegus) içerir.

Ovipositor olarak adlandırılan dişi terminali yumurta bırakma ve çiftleşmeyi sağlayacak yapılar taşır. Ovipositor özellikle birkaç grupta çok uzun kılıç şeklinde (Xiphura), sivri ve kuvvetli kitinleşmiştir.

Biyolojisi

Yaşam döngüleri, kısa bir yumurta evresi (1-2 hafta) ve 4 larva evresi ile kısa bir pupa evresinden oluşur (1-2 hafta). Çoğu 3. larva evresinde dikkate değer bir gelişim gösterir. Tam bir döngü 10 hafta kadar kısa bir süre olabildiği gibi 6 yıl kadar uzun olabilir. Ilıman türler genellikle univoltin olmasına rağmen birçok tür bivoltin dir. Sadece birkaç Tipula türü 2 yıllık hayat döngüsüne (semivoltin) sahiptir. Tipula carinifrons 4-5 yıllık bir hayat döngüsüne (merovoltin) sahiptir. Birçok Dolichopeza türünde yılda 2 nesil (bivoltin) görülür.

Yumurtlama çiftleşmeden hemen sonra meydana gelir. Bunun için abdomenin uç kısmı yumurta bırakılacak nemli toprak ya da çamur içine sık sık batırılır. Bırakılan yumurta sayısı vücut boyutu ile yakından alakalıdır, ortalama birkaç yüz olmakla birlikte Tipula oleracea 'da 1300 kadar olabilir. Yumurta, genellikle siyah renkli, pürüzsüz bir koryona sahip ve higroskopik filamentlidir. Sıcaklığa, yeni çıkan larvalara göre dayanıklı olmasına rağmen, duyarlıdır. Toprak içinde bulunan yumurtaların yaşama şansı su içindeki larvalardan daha fazladır.

Uzun ve silindirik yapılı olan larvalar dayanıklı derili ve 12 segmentlidir. Baş kapsülü büyüktür ve çoğunlukla protoraksın içine girer (hemicephal). Solunum metapneustic 'tir. Sularda yaşayanlar öncelikle deri solunumu yaparlar ki bu solunum tipinde trake borucukları ile donatılmış vücut uzantıları önemli rol oynar. Vücutlarının son segmentinin ventralinde kirpikli boru ve solunum borusu bulunur. Lob şeklinde 6 tane stigma uzantısı vardır. Bu uzantılar, larva suyun dibine kaçınca veya çamura girince stigmaları kapatarak yabancı maddelerin içeri kaçmasını engeller. Larvalar, sucul, yarı sucul ya da bütünüyle karacıl olabilir. Akarsu, göl ve bataklık gibi nemli yerlerde çürümekte olan bitkilerin kök, gövde ve yaprakları, rutubetli tarla toprakları, sığır gübresi, ağaç kovukları, ağaçların yosunlu ya da çürük kısımları, nemli orman altı toprak tabakası larvaların gelişimi için uygun habitatlardır. Larvaların büyük bir kısmı saprofittir.

Pupalar, 12–15 mm boyunda, obtecta tipte olup kahverengimsi ya da sarımsı renkli, hafif eğrilmiş, boynuzumsu bir ön stigma taşır. Sularda pupa dönemine girenler suyun üzerine uzanan havalandırma çıkıntıları yaparlar.

Yayılımı

Dünya çapında yaklaşık olarak 4250, palearktik bölgede ise 17 cins ve 33 alt cinse dahil yaklaşık 1250 türü bilinmektedir. Avrupa'da ise yaklaşık 500 türle temsil edilmektedir.

2005 rakamlarına göre; Yunanistan’dan 163, Ermenistan’dan 59, Gürcistan’dan 67, Bulgaristan’dan 56, Azerbaycan’dan 52, İran’dan 28 ve Suriye’den 8 tür bilinmektedir. Irak’ın Tipulidae faunası ile ilgili olarak herhangi bir kayıt mevcut değildir. Türkiye’den ise şimdiye kadar toplam 132 tür kaydedilmiş olup bunların 55’i endemik, 68 tanesinin de tip lokalitesi Türkiye’dedir.

Düşmanları

Kuşlar, yarasalar, örümcekler, kız böcekleri, yırtıcı sinek ve arılar erginlerin doğal düşmanlarıdır. Larvaları ise kuşlar, kurbağalar, köstebekler, tarla fareleri, balıklar ve tel kurtları tarafından zarara uğratırlar.

Türkiye'deki türleri

Ctenophora pectinicornis

Tanyptera atrata

Nephrotoma appendiculata

Nephrotoma quadrifaria

Tipula unca

Tipula lateralis

• Alt familya: Ctenophorina
  • Ctenophora Meigen, 1803
    • Ctenophora (Ctenophora) guttata Meigen,1818
  • Dictenidia Brulle, 1833
    • Dictenidia bimaculata (Linnaeus, 1761)
  • Tanyptera Latreille, 1804
    • Tanyptera (Tanyptera) atrata atrata (Linnaeus, 1758)
• Alt familya: Dolichopezinae
  • Dolichopeza Curtis, 1825
    • Dolichopeza (Dolichopeza) graeca Mannheims, 1954
• Alt familya: Tipulinae
  • Nephrotoma Meigen, 1803
    • Nephrotoma appendiculata appendiculata (Pierre, 1919)
    • Nephrotoma croceiventris lindneri (Mannheims, 1951)
    • Nephrotoma guestfalica guestfalica (Westhoff, 1879)
    • Nephrotoma quadrifaria quadrifaria (Meigen, 1804)
    • Nephrotoma theowaldi Oosterbroek, 1978
  • Nigrotipula
    • Nigrotipula nigra (Linnaeus, 1758)
  • Tipula Linnaeus, 1758
    • Alt cins: Acutipula
      • Tipula (Acutipula) aktashi Koç, Hasbenli & Jong, 1998
      • Tipula (Acutipula) isparta Vermoolen, 1983
      • Tipula (Acutipula) latifurca Vermoolen, 1983
    • Alt cins: Beringotipula
      • Tipula (Beringotipula) unca unca Wiedemann, 1817
    • Alt cins: Dendrotipula
      • Tipula (Dendrotipula) flavolineata Meigen, 1804
    • Alt cins: Lunatipula
      • Tipula (Lunatipula) anthe Mannheims, 1968
      • Tipula (Lunatipula) arnoldii Savchenko, 1957
      • Tipula (Lunatipula) astigma Savchenko, 1968
      • Tipula (Lunatipula) borysthenica Savchenko, 1952
      • Tipula (Lunatipula) carens Theischinger, 1987
      • Tipula (Lunatipula) cillibema Koç, 2004
      • Tipula (Lunatipula) dedecor Loew, 1873
      • Tipula (Lunatipula) dracula Theischinger, 1977
      • Tipula (Lunatipula) franzressli Theischinger, 1982
      • Tipula (Lunatipula) furcula Mannheims, 1954
      • Tipula (Lunatipula) gebze Koç, Hasbenli & Vogtenhuber, 2007
      • Tipula (Lunatipula) helvola Loew, 1873
      • Tipula (Lunatipula) huberti Theischinger, 1982
      • Tipula (Lunatipula) istriana Erhan et Theowald, 1961
      • Tipula (Lunatipula) jaroslavi Koç, 2007
      • Tipula (Lunatipula) mendli Martinovsky, 1976
      • Tipula (Lunatipula) murati Koç, 2004
      • Tipula (Lunatipula) neutra Theischinger, 1982
      • Tipula (Lunatipula) oorschotorum Theischinger, 1987
      • Tipula (Lunatipula) oosterbroeki Koç, 2007
      • Tipula (Lunatipula) peliostigma burdurafyonensis Theischinger, 1987
      • Tipula (Lunatipula) pseudopeliostigma Mannheims, 1965
      • Tipula (Lunatipula) pseudowolfi Theischinger, 1979
      • Tipula (Lunatipula) savtschenkoi Simova, 1960
      • Tipula (Lunatipula) sciurus Theischinger, 1977
      • Tipula (Lunatipula) selenis Loew, 1873
      • Tipula (Lunatipula) soosi izmirensis Mannheims, 1954
      • Tipula (Lunatipula) sepiaformis Vogtenhuber 2002
      • Tipula (Lunatipula) subacuminata Mannheims, 1963
      • Tipula (Lunatipula) subternalis Oosterbroek 1997
      • Tipula (Lunatipula) teunisseni Theischinger, 1979
      • Tipula (Lunatipula) theia Mannheims, 1963
      • Tipula (Lunatipula) transmarmarensis Koç, Aktaş & Oosterbroek, 1996
      • Tipula (Lunatipula) truncata truncata Loew, 1873
      • Tipula (Lunatipula) vermooleni Theischinger, 1987
      • Tipula (Lunatipula) verrucosa sinedente Theischinger, 1980
      • Tipula (Lunatipula) vulpecula Theisnger, 1979
      • Tipula (Lunatipula) vogtenhuberi Theischinger, 1979
      • Tipula (Lunatipula) zaitzevi Savchenko, 1952
    • Alt cins: Mediotipula
      • Tipula (Mediotipula) anatoliensis Theowald, 1978
    • Alt cins: Pterelachisus
      • Tipula (Pterelachisus) aspoecki Vogtenhuber, 2004
      • Tipula (Pterelachisus) luteobasalis abant Vogtenhuber, 2004
      • Tipula (Pterelachisus) varipennis Meigen, 1818
    • Alt cins: Savtshenkia
      • Tipula (Savtshenkia) jeekeli Mannheims & Theowald, 1959
      • Tipula (Savtshenkia) odontostyla Savchenko, 1961
    • Alt cins: Schummelia
      • Tipula (Schummelia) ahrensi Savchenko, 1957
      • Tipula (Schummelia) variicornis Schummel, 1833
    • Alt cins: Tipula
      • Tipula (Tipula) orientalis Lackschewitz, 1930
    • Alt cins: Yamatotipula
      • Tipula (Yamatotipula) caesia Schummel, 1933
      • Tipula (Yamatotipula) lateralis lateralis Meigen, 1804
      • Tipula (Yamatotipula) submontium Theowald et Oosterbroek, 1981

Kaynakça

• Tipulidae uzmanı Doç. Dr. Hasan KOÇ'un web sitesi
• Prof. Dr. Ali Demirsoy (1992), Yaşamın Temel Kuralları (Entomoloji)
• Hasan Koç (2007), Two new species of Tipula (Lunatipula) Edwards (Diptera: Tipulidae) from Turkey, Ann. soc. entomol. Fr. (n.s.), 2007, 43 (3) : 327-332
• Özgür Serçe ve Hasan Koç (2005), Türkiye Tipulidae faunasına katkılar / Consrubutions to Tipulidae of Turkey (Insecta, Diptera), G.Ü. Fen Bilimleri Dergisi, 18(1):39-50 (2005)
• Pjotr Oesterbrock, Rune Bygebjerg & Thorkild Munk (2006), The West Palearctic species of Ctenophorinae (Diptera: Tipulidae): key, distribution and references, Entomologische Berichten 66(5): 138-149