Идел буе калкулыгы: юрамалар арасында аерма

	Идел буе калкулыгы
	Камышлы шәһәре тирәсендә
	53°12′00″ т. к. 45°00'00" кч. о. (G) (T)
Ил	Россия
Төбәкләр	Пенза өлкәсе, Түбән Новгород өлкәсе, Татарстан, Чуашстан, Мордовия
Киңлек	810га кадәр км
Озынлык	500гә кадәр км
Иң биек ноктасы	381 м

Тарихны интерактив карап чыгу

← Алдагы төзәтмә

Контент бетерелгән Контент өстәлгән

КүрсәтмәлеВики-текст

Кертелгән

21 мар 2023, 08:10 өчен соңгы юрама

Иде́л буе́ калкулыгы́ (рус. Приволжская возвышенность, чуаш. Аталҫи сӑртлӑхӗ) — Көнчыгыш Европа тигезлеге калкулыкларының берсе.

Рельеф

Иделнең уңъяк ярында, төньякта Түбән Новгород белән Казан, көньякта Волгоград белән Казан арасында урнашкан. Төньяк һәм көнчыгыш өлешләрендә Иделгә таба (хәзер Чабаксар, Куйбышев, Сарытау, Волгоград сусаклагычларына таба) текә тау битләре белән өзелә; көнбатышта сөзәкләнеп Ока-Дон түбәнлегенә төшә; көньякта тарая һәм Ерген калкулыгына күчә. Көнчыгыш өлешнең иң зур биеклекләре Хвалынск шәһәре тирәсендә (367 м) һәм Жигули тауларында (370 м). Субүләр платолар ике ярустан тора, елга үзәннәренең тыгыз челтәре, сызалар һәм ерымнар белән телгәләнгәннәр. Югарыгы биегрәк плато (300-360 м), төп елга араларының үзәк өлешләрендә су белән юылудан сакланган. Өслекнең өлешчә җимерелүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән түбәнге плато (180-240 м) киңрәк таралыш тапкан.

Калкулык палеоген чоры ахыры — неоген башында, юра, акбур һәм палеогенның диңгез утырмалары (балчык, комлык, акбур, трепель һәм диатомитлар) тупланган Сембер-Сарытау бөгелешен үз эченә алган тектоник күтәрелеш нәтиҗәсендә барлыкка килә. Төньяк өлешендә Пермь токымнары (акшар, доломит, гипс, мергельләр) үсеш алган, төньяк-көнбатыш өлеше дүртенчел чор бозлыгы белән капланган була. Алатыр елгасы бассейнында һәм Иделнең уңъяк ярында шәһәр тибындагы Зывыз бистәсе тирәсендә Пермь системасының гипс һәм акшарларында карст күренешләре үсеш алган. Идел буеның Сембер һәм Сарытау тирәсендәге юра һәм түбән акбур балчыкларында көчле шуышмалар булгалый.

Идел буе калкулыгының төньяк өлеше — көрән урман туфраклы, селтесезләнгән һәм көлсуланган кара туфраклы урман-дала зонасына, көньяк өлеше — типик кара туфраклы һәм каштан туфраклы дала зонасына керә. Территориянең күп өлеше сукаланган. Төньякта урыны беләнкиң яфраклы урманнар, палеоген һәм дүртенчел система комнарында — нарат урманнары сакланган.

Гидрография

Иң зур елгалар: Иделнең уң кушылдыклары — Сыры (864 км), Зөя (402 км), Тирескә (276 км) һәм Донның сул кушылдыклары — Медведица (692 км), Иловля (341 км).

Файдалы казылмалар

Нефть, битум, янучан сәверташ (Самар өлкәсе) һәм табигый газ (Сарытау өлкәсе), шулай ук акшар, гипс, акбур, балчык һ.б. төзелеш материаллары чыганаклары бар. Калкулыкның төньяк-көнчыгыш өлешендәге 12,6 мең м3 мәйдан Татарстан Республикасы составына керә һәм аның аерым физик-географик төбәген — Идел алдын тәшкил итә.

Чыганаклар

Татар энциклопедиясе(үле сылтама)

@@ Юл номеры - 2: / Юл номеры - 2: @@
  |Исем                         = Идел буе калкулыгы
  |Сурәт                      = Kamyshin1.JPG
-  |Язу                         = [[Камышин]] шәһәре тирәсендә
+  |Язу                         = [[Камышлы (Волгоград өлкәсе)|Камышлы]] шәһәре тирәсендә
  |Координатлар              = 53/12/00/N/45/00/00/E
   |CoordScale                      =
- |Ил                           = Русия
+ |Ил                           = Россия
  |Страна 1                         =
  |Страна 2                         =
  |Страна 3                         =
  |Страна 4                         =
- |Төбәкләр                          = Пенза өлкәсе/Нижгар өлкәсе/Татарстан/Чуашстан/Мордовия
+ |Төбәкләр                          = Пенза өлкәсе/Түбән Новгород өлкәсе/Татарстан/Чуашстан/Мордовия
  |Төбәкләр 2                       = Сембер өлкәсе/Самар өлкәсе/ Сарытау өлкәсе/Волгоград өлеәсе
  |Диңгез дәрәҗәсе өстендә биеклек          = 381
@@ Юл номеры - 17: / Юл номеры - 17: @@
  |Елгалар                             = Сыры, Зөя, Хопёр, Медведица, Иловля, һ.б.
  |Озёра                            =
- |Позицион харита                = Русия Идел буе ФО
+ |Позицион харита                = Россия Идел буе ФО
  |харита                            =
   |Подпись карты                   =
  |Категория на Викискладе          =
-}}'''Иде́л буе́ калкулыгы́''' ({{lang-ru|Приволжская возвышенность}}, {{lang-cv|Аталҫи сӑртлӑхӗ}}) — [[Көнчыгыш Аурупа]] тигезлеге калкулыкларының берсе.
+}}'''Иде́л буе́ калкулыгы́''' ({{lang-ru|Приволжская возвышенность}}, {{lang-cv|Аталҫи сӑртлӑхӗ}}) — [[Көнчыгыш Европа]] тигезлеге калкулыкларының берсе.
 == Рельеф ==
-[[Идел]]нең уңъяк ярында, төньякта [[Нижгар]] белән [[Казан]], көньякта [[Волгоград]] белән Казан арасында урнашкан. Төньяк һәм көнчыгыш өлешләрендә Иделгә таба (хәзер [[Чабаксар сусаклагычы|Чабаксар]], [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]], Сарытау, Волгоград сусаклагычларына таба) текә тау битләре белән өзелә; көнбатышта сөзәкләнеп [[Ока-Дон түбәнлеге]]нә төшә; көньякта тарая һәм Ерген калкулыгына күчә. Көнчыгыш өлешнең иң зур биеклекләре [[Хвалынск]] шәһәре тирәсендә (367 м) һәм Жигули тауларында (370 м). [[Субүләр]] платолар ике ярустан тора, елга үзәннәренең тыгыз челтәре, сызалар һәм ерымнар белән телгәләнгәннәр. Югарыгы биегрәк плато (300-360 м), төп елга араларының үзәк өлешләрендә су белән юылудан сакланган. Өслекнең өлешчә җимерелүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән түбәнге плато (180-240 м) киңрәк таралыш тапкан.
+[[Идел]]нең уңъяк ярында, төньякта [[Түбән Новгород]] белән [[Казан]], көньякта [[Волгоград]] белән Казан арасында урнашкан. Төньяк һәм көнчыгыш өлешләрендә Иделгә таба (хәзер [[Чабаксар сусаклагычы|Чабаксар]], [[Куйбышев сусаклагычы|Куйбышев]], [[Сарытау сусаклагычы|Сарытау]], [[Волгоград сусаклагычы|Волгоград сусаклагычларына]] таба) текә тау битләре белән өзелә; көнбатышта сөзәкләнеп [[Ока-Дон түбәнлеге]]нә төшә; көньякта тарая һәм Ерген калкулыгына күчә. Көнчыгыш өлешнең иң зур биеклекләре [[Хвалынск]] шәһәре тирәсендә (367 м) һәм Жигули тауларында (370 м). [[Субүләр]] платолар ике ярустан тора, елга үзәннәренең тыгыз челтәре, сызалар һәм ерымнар белән телгәләнгәннәр. Югарыгы биегрәк [[плато]] (300-360 м), төп елга араларының үзәк өлешләрендә су белән юылудан сакланган. Өслекнең өлешчә җимерелүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән түбәнге плато (180-240 м) киңрәк таралыш тапкан.
-Калкулык палеоген чоры ахыры - неоген башында, юра, акбур һәм палеогенның диңгез утырмалары ([[балчык]], комлык, акбур, трепель һәм диатомитлар) тупланган Сембер-Сарытау бөгелешен үз эченә алган тектоник күтәрелеш нәтиҗәсендә барлыкка килә. Төньяк өлешендә Пермь токымнары ({{comment|акшар|известьташ}}, доломит, гипс, мергельләр) үсеш алган, төньяк-көнбатыш өлеше дүртенчел чор бозлыгы белән капланган була. [[Алатыр елгасы]] бассейнында һәм Иделнең уңъяк ярында шәһәр тибындагы [[Кама Тамагы]] бистәсе тирәсендә Пермь системасының гипс һәм акшарларында карст күренешләре үсеш алган. Идел буеның [[Сембер]] һәм [[Сарытау]] тирәсендәге юра һәм түбән акбур балчыкларында көчле шуышмалар булгалый.
+Калкулык палеоген чоры ахыры — неоген башында, юра, акбур һәм палеогенның диңгез утырмалары ([[балчык]], комлык, акбур, трепель һәм диатомитлар) тупланган Сембер-Сарытау бөгелешен үз эченә алган тектоник күтәрелеш нәтиҗәсендә барлыкка килә. Төньяк өлешендә Пермь токымнары ({{comment|акшар|известьташ}}, [[доломит]], [[гипс]], мергельләр) үсеш алган, төньяк-көнбатыш өлеше дүртенчел чор бозлыгы белән капланган була. [[Алатыр елгасы]] бассейнында һәм Иделнең уңъяк ярында шәһәр тибындагы [[Зывыз]] бистәсе тирәсендә Пермь системасының гипс һәм акшарларында карст күренешләре үсеш алган. Идел буеның [[Сембер]] һәм [[Сарытау]] тирәсендәге юра һәм түбән акбур балчыкларында көчле шуышмалар булгалый.
-Идел буе калкулыгының төньяк өлеше - көрән урман туфраклы, селтесезләнгән һәм көлсуланган кара туфраклы урман-дала зонасына, көньяк өлеше - типик кара туфраклы һәм каштан туфраклы дала зонасына керә. Территориянең күп өлеше сукаланган. Төньякта урыны беләнкиң яфраклы урманнар, палеоген һәм дүртенчел система комнарында - [[нарат]] урманнары сакланган.
+Идел буе калкулыгының төньяк өлеше — [[көрән (төс)|көрән]] урман туфраклы, селтесезләнгән һәм көлсуланган кара туфраклы урман-дала зонасына, көньяк өлеше — типик кара туфраклы һәм каштан туфраклы дала зонасына керә. Территориянең күп өлеше сукаланган. Төньякта урыны беләнкиң яфраклы урманнар, палеоген һәм дүртенчел система комнарында — [[нарат]] урманнары сакланган.
-== Һидрография ==
+== Гидрография ==
-Иң зур елгалар: Иделнең уң кушылдыклары - [[Сыры]] (864 км), [[Зөя (елга)|Зөя]] (402 км), [[Тирескә (елга)|Тирескә]] (276 км) һәм Донның сул кушылдыклары - Медведица (692 км), Иловля (341 км).
+Иң зур елгалар: Иделнең уң кушылдыклары — [[Сыры]] (864 км), [[Зөя (елга)|Зөя]] (402 км), [[Тирескә (елга)|Тирескә]] (276 км) һәм Донның сул кушылдыклары — Медведица (692 км), Иловля (341 км).
 == Файдалы казылмалар ==
-Нефть, битум, янучан {{comment|сәверташ|сланец}} ([[Самар өлкәсе]]) һәм табигый газ ([[Сарытау өлкәсе]]), шулай ук акшар, гипс, акбур, балчык һ.б. төзелеш материаллары чыганаклары бар. Калкулыкның төньяк-көнчыгыш өлешендәге 12,6 мең м3 мәйдан [[Татарстан Республикасы]] составына керә һәм аның аерым физик-географик төбәген - Идел алдын тәшкил итә.
+Нефть, битум, янучан {{comment|сәверташ|сланец}} ([[Самар өлкәсе]]) һәм [[табигый газ]] ([[Сарытау өлкәсе]]), шулай ук акшар, гипс, акбур, балчык һ.б. төзелеш материаллары чыганаклары бар. Калкулыкның төньяк-көнчыгыш өлешендәге 12,6 мең м3 мәйдан [[Татарстан Республикасы]] составына керә һәм аның аерым физик-географик төбәген — Идел алдын тәшкил итә.
 == Чыганаклар ==
-* [http://tatarile.org/date/node/6339 Татар энциклопедиясе]
+* [http://tatarile.org/date/node/6339 Татар энциклопедиясе]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
-[[Төркем:Көнчыгыш Аурупа тигезлеге]]
+[[Төркем:Көнчыгыш Европа тигезлеге]]
-[[Төркем:Русия калкулыклары]]
+[[Төркем:Россия калкулыклары]]
 [[Төркем:Татарстан географиясе]]
 [[Төркем:Волгоград өлкәсе географиясе]]
@@ Юл номеры - 44: / Юл номеры - 44: @@
 [[Төркем:Пенза өлкәсе географиясе]]
 [[Төркем:Самар өлкәсе географиясе]]
-[[Төркем:Нижгар өлкәсе географиясе]]
+[[Төркем:Түбән Новгород өлкәсе географиясе]]
 [[Төркем:Чуашстан географиясе]]