Эрcиş

Эржиш (курд. Эрдîş) — Ван вилоятидаги туман. Ван кўлидан Ван кўлидан 25 метр баландликда қурилган Эржиш, Ван шаҳар марказидан 100 километр узоқликда жойлашган.

Географияси

ХИИИ асрда машҳур савдо йўли ўтган Эржишнинг шарқдан ғарбга очиладиган дарвоза бўлиши унга алоҳида аҳамият беради. Эрондан Яқин Шарқ мамлакатларига йўл шу ердан ўтади. Эржиш-Аğри, Эржиш-Битлис ва Эржиш-Ван автомобил йўлларига Туркиянинг барча ҳудудларидан кириш мумкин.

Эржиш текислиги Ван кўли соҳилидаги энг кенг текисликлардан биридир. Текислик кенг водийлар орқали ўралган. Илижа оқими ўтган жойлар „Хатун Чукуроваси“, Эржиш тумани жойлашган текислик эса „Сулуова“ деб аталади. Бундан ташқари, кўплаб ўтли ва сувли текисликлар ва платолар мавжуд. Унинг асосий оқимлари шимолдан жанубга текисликни кесиб ўтувчи Илижа кўрги, Делиçай, Иршод оқими ва Екмал оқимидир.

Шимолда Аладағ ва Тендüрек, Мейдан тоғи, Гургур Баба тоғи, Зурнаки тепалиги, Грекор ва Қизилкая тепаликлари туманга яқинида жойлашган. 1841-йилда Ван кўли сувининг пасайиши ва кўтарилиши натижасида Эржиш халқи эски турар жойларини, Эржиш қал’аси ва атрофини ташлаб, Юкари Чинарли, Гўлағзи, Касıмбоғи, Алканат ва Челебибаги ва маъмурий марказга кўчиб ўтди. Эржиш 15-20 хонадондан иборат қишлоқ бўлиб, Эганис (Аканлар) деган жойга кўчирилган ва бу ерга Эржиш номи берилган. 1910-йилда туманга айланган, 1915-йил 18-майда руслар ва арманлар ҳамкорлигида босиб олинган ва 1918-йил 1-апрелда озод қилинган.

Тарихда Арзашкун, Арсисса, Аргиşти Хинили, Арcиш, Ардиşи, Эганис, Эрдиш номи билан тилга олинган туман номи Урарту шоҳлари шарафига номланган. Бу ерларга асос солингани айтилган Арсисса ёки Арсисса ёки Арзашкун номли шаҳарлардан олингани тахмин қилинади. Бугунги кунда Эржишда кўплаб тарихий обидалар ва жойлар мавжуд. Туманнинг Челебибағи маҳалласида бронза давридан ҳозирги кунгача фойдаланилган ва Урартулар, Салжуқийлар сулоласи, Усмонлилар, Cелайирлар ва Қорақўюнлуларга оид турли намуналар топилган қабристон, Кадем Паша Хотун, Зортул ва Ван Битлис ва Ағри йўл йўллари устида жойлашган Қорақўюнлуларга тегишли. Усмонли -Эрон урушларида гумбазлари катта аҳамиятга эга бўлган ва ҳозирда Ван кўли сувларида фақат иккита вайрон бўлган жасад қолган. Тумандан шимолда Урартулардан қолгани айтилган Зернаки шаҳри қолдиқлари бор.

Эржиш 1365-1469-йилларда Шарқий Анадолу, Ироқ ва Эронда ҳукмронлик қилган Озарбайжон Туркман Қорақўюнлу давлатининг пойтахти ҳам бўлган.

Татван билан биргаликда Шарқий Анадолу минтақасининг энг ривожланган ва уюшган туманидир. Савдо ҳаёти кучли, аммо унинг табиий маҳсулотларини, айниқса, олтингугуртни қайта ишлаш учун ўрта саноат йўқ. Эржиш шакар заводи шаҳарнинг энг муҳим тирикчилик манбаларидан биридир. Бундан ташқари, Ван кўли ҳавзасидаги туман иқтисодий ривожланиш бўйича муниципалитетлар орасида биринчи ўринда туради. Маданий ҳавза жиҳатидан Аҳлат ва Адилcеваз Ван шаҳрига қараганда шимолий Ван кўли чизиғига яқинроқдир. Бу жиҳатдан Ван ва Эрзурум ўртасидаги маданий ўтиш зонасининг хусусиятларини кўрсатади. Фолклор унсурлари кўпроқ Битлис ҳавзасининг характерини кўрсатади. Бу минтақанинг демографик ва иқтисодий диққатга сазовор марказидир. Табиий гўзалликлари туфайли Аҳлатдан кейин имтиёзли ўрин эгаллайди. Шаҳарнинг Усмонлилар давридаги маҳалла тартиби сақланиб қолган бўлса-да, кейинги йилларда кўп қаватли биноларнинг кўпайиши билан ўзининг асл қиёфасини йўқотган. Бугунга келиб Ван кўли қирғоқлари ҳам худди шундай экологик муаммога дуч келмоқда.