پیرەمێرد

پیرەمێرد
پیرەمێرد
ناڤێ راستی	تاوفەق مەهموود حامزا
ژدایکبوون	1867 سلێمانی
مرن	15ێ هەزیرانا 1950ان سلێمانی
ئەسل	کورد
حەڤوەلاتی	باشوورێ کوردستانێ
پیشە	حەلبەستڤان، رۆژنامەڤانئوو رەخنەگر
باندۆربار	ئەهمەدێ خانی، مەولانا خالدێ کوردی
بگوهێرە

پیرەمێرد (ژدب. 1867 سلێمانی − م. 15ێ هەزیرانا 1950ان ل سلێمانیێ) هەلبەستڤان، رۆژنامەڤانئوو رەخنەگرێ کورد بوو.

ناڤێ وی یێئە سلی تەوفیق مەهموود بوو. پەروەردەهیائۆ لی دیت. پشترە ل ستەمبۆلێ فاکوولتەیا دادێ خەلاس کر. د سالا 1907ان دە ل ستەنبۆلێ د دامەزراندنا کۆمەلەیا کوردستان دە جه گرت. د سالا 1909ان دە ل جۆلەمێرگێ، 1918 ل ئاماسیایێ بوو قەیماقام. 1923 دیسا ڤەگەراند سلێمانیێ.

د ناڤ سالێن 1926ئوو 1950ی دە سەرۆکە رۆژنامەیێن "ژیانەوە"ئوو "ژن" بوو. سەر فۆلکلۆر گەلەک لێکۆلین کر. پیرەمێرد وەکی پێشەڤانێ هەلبەستڤانیا کوردی یا نووژێن ژی تێ هەسباندن.

ژینەنیگار

ناڤێ پیرەمێرد یێ راستەقینی، تەوفیق بوویە. تەوفیق کورێ مەهموودئا خایێ کورێ حەمزەئا خا بوو.ئە ڤ زات ل باژارێ سلێمانیەیێ د سالا 1867ان دە ژ دایک بوویەئوو چاڤێن خوە ل جیهانا رۆناهی ڤەکریە. ژئا لیێ مالباتا وی ڤە ناڤێ تەوفیق لێ هاتیە کرن. پشتی سالان ژ بۆئە داکرنا فەرزا خوەدا چوویە هەجێ. ژ بەر ڤێ یەکێ ناڤێ وی بوویە "حەجی تەوفیق". حەچی ناڤێ "پیرەمێر"ئوو "پیرەمێرد" ناسناڤێ وی جامێری یە.ئە ڤ ناسناڤ د ژیانا وی دە وسا جهێ خوە گرتیە کو بوویە وەکی ناڤێ هێمانیئوو هەر کەس ب ڤی ناسناڤی وی جامێری دناسە. حەیا ب خوە ژی، خوە ب هەمان ناسناڤی ددە ناسین. د گرانیا انتۆلۆژیێن وەژەیا کوردی دە دیرۆکێن وێژەیا کوردیئوو پرتووکێن دن دە ژی ب ڤی ناسناڤی هاتیە نڤیساندن.

زارۆکتیئوو گهشتنا وی

پەندەکانی پیرەمێرد، 1980

پیرەمێرد، زارۆکاتیا خوە د باژارێ سلێمانیەیێ دە دەرباس دکە. چاندا خوە یا زارۆکاتی ژ مالباتا خوەئوو زارۆکێن سلێمانیەیێ دگرە. د تەمەنێ 6-7 سالیا خوە دە دەست ب خوەندنا قورانا پیرۆز دکەئوو د دەمەکە کن دە دقەدینە. دوو رە دەربازی مەدرەسەیێن کوردستانێ دبەئوو دەست ب ژیانا مەدرەسەیێئوو خوەندنا وێ دکە. حم پرتووکێن کوردی هم ەرەبیئوو هم ژی پرتووکێن فارسی دخوینە. حەر دو زمانێن دن ژی هین دبە. ژ بۆ قەنجترین هینبوونا ڤان هەر دو زمانان، دچە جەم مەلە مهەمەدێ پێشرەوێ مزگەفتا حەمزەئا خا. ل ور دۆمەکەکە درێژ رادوەستەئوو دخوینە. حم خوەندنا مەدرەسەیێ دقەدینەئوو هم ژی زمانێئە رەبیئوو فارسی قەنج هین دبە. د بەر خوەندنا خوە رە گەلەک هەلبەستێن هۆزانێن کورد، ەرەبئوو فارس ژی د بەر چاڤان رە دەرباس دکەئوو گەلەک رند هینی وێژەیا وان ژی دبە. حندک ژی بە ب زمانێئە رەبیئوو فارسی ژی هەلبەست نڤیساندنە.

پیرەمێرد، د دەما فەقیتیا خوە دە، ل گەلەک باژارئوو مەدرەسەیێن کوردستانێ گەریایە. کەسێن جوربەجور دیتنە. ژ وان گەلەک رامانێن جیهانێ هین بوویەئوو ژ سەیدایێن تێڤەل سەی ستاندیە.ئە ڤ ستێرکا لئە سمانێ وێژەیا کوردی، دەما دەست ب خوەندنا مەدرەسەیێ کریە، د مەدرەسەئوو دیوانان دە هەلبەست ژی دخوەندن. پێشی هەلبەستێن هەلبەستکارێن کورد یێن ب ناڤئوو بانگئێ ن وەکێ حاجی قادرێ کۆیی، نالی، مەهوی، شێخ رزایێ تالەبانیئوو مەولەوی دخوەندن. دوو رە هێدی هێدی بئا لیێ سازاندنا هەلبەستێن کوردی ڤە دهەرکەئوو د دەما فەقیتیا خوە دە ب زاراڤایێ سۆرانی گەلەک هەلبەست سازاندنەئوو نڤیساندنە. دەما د مەدرەسەئوو دیوانان دە ب دەنگێ خوە یێ زەلال هەلبەستێن خوە دخوەندن، زەوقەکی گوهەرتی ددا گوهداران. د جوانیا خوە دە ناڤئوو دەنگێ وی بەلاڤی کوردستانێ دبەئوو د گرانیا دەڤەرێن کوردستانێ دە تێ ناسین.

پیرەمێرد، د ناڤبەرا سالێن 1882ئوو 1898ان دە کارمەندیا هکوومەتێ دکە. د سالا 1882ان دە ل باژارێ سلێمانیێ دبە کاتبێ نفووسێئوو د سالا 1886ان دە دبە کاتبێ سەرەکە (باشکاتبێ) مەهکەمێ. د سالا 1895ان دە ل باژارێ کەربەلەیێ دبە جیگرێ دادگەرێ پرسیاری. د سالا 1898ان دە دگەل شێخ سەیدێ باڤێ شێخ مەهمود دچە ترکیەیێئوو ژ ور ژی ب هەڤ رە چوونە هەجێ. پشتی ەداکرنا فەرزا خوەدێ جار دن دفەتلە باژارێ سلێمانیێ. د سالا 1891ێ دە دگەل شێخئە همەدێ خانقینێئوو هەلبەستڤان وەفایی دچنە ترکیەیێ. ل باژارێ ستەبۆلێ روودنە. پشتێ دۆمەکەکێ کاربدەستێن مەجلیسائۆ سمانی پێ دهەسن کو پیرەمێرد گەلەک رند ب زمانێ فارسی دزانە. وی دکنئە ندامێ مەجلسائا لیئوو رتبا بەگیتیێ ددنێ. دۆمەکەکێ ڤی کاری پێک تینەئوو دوو رە دچە زانینگەها ستەمبۆلێ. د پەیمانگەها هقووقێ دە قەیدا خوە چێدکەئوو دەست داڤێژە خوەندنا بلند. ب رەوشەکە سەرکەتی پەیمانگەها خوە دخوینەئوو دقەدینە.پشتی دۆمەکەکێ رادوەستەئوو دەست ب ستاژا پارێزەریێ دکەئوو دبە پارێزەرەک قەنج. ل باژارێ ستەمبۆلێ نڤیسخانەیەکێ ڤەدکەئوو پارێزەریێ ب رەوشەکە تێکووز دمەشینە. د ناڤبەرێ رە ب کەچکەک ترک رە دزەوجەئوو دبە خوەدی مالاڤایی.

کۆمەلائا لیکاریئوو پێشکەتنا کورد

د سالا 1908ان دە ژئا لیێ رەوشەنبیرێن کورد ڤە د بنێ سەرەکیا سەییدئە ڤدلقادر دە جەمیەتەکە ب ناڤێ "کüرد تەاڤüن ڤە تەراکک جەمیەت" (کۆمەلەیائا لیکاریئوو پێشکەتنا کورد) ل باژارێ ستەنبۆلێ دامەزراندنئوو ژئا لیێ هەمان جەمیەتێ ڤە ب ناڤێ "کüرد تەاڤüن ڤە تەراکک گازەتەس" (رۆژنامەیائا لیکارئوو پێشکەتنا کورد) رۆژنامەیەک ژی وەشاندن. پیرەمێرد ب ناڤێ خوە یێ هێمانی "تەوفیقێ سلێمانی" د ناڤ دە جه گرتئوو بوو خوەدی بەرپرسیارێ وەشانا رۆژنامەیێ. د هەمان دەمێ دە هەلبەستێن خوە ژی د رۆژنامەیێ دە دوەشاندن. د هەلبەستا کو د رۆژنامەیا پێشی دە هاتیە وەشاندن دە وها دگۆت:

“ ئەمرۆ، کە رۆژی جەژنی هەمومانئە سەر بە سەر / کوردیش لەگەل گەلان لە چلەخانە هاتنە دەر / سی سال بوو رۆژئوو رۆژێ بە سالێ لە بەر دچوو / رۆژووی هەرام بوو خێری لە بەر شەر دەبوو بە شەر / مەربووئوو تاب'ی مەمئوو زین بوون، لە رێگە دا / گورگئوو چەقەل لە چێقەلی بەکری مەرگەوەر بەتەر / میللەر نە دەنگئوو رەنگی خەلیفەیی دەبیئوو دەبیست / مەزلووم نە هەدی بوو بە شیکات دەگی بێتە دەرو /ئا لەم کە بووبوووە خزمی خەزوورێ سەپانی شێخ / کورد دەستی گرت بۆ نۆبەیێ نۆبەیی نەکەوتە بەر / حەرچی کە بیتوایەئە من کردمئە و دەمە / رێگی تەرابلوسی بە پێخواس دەگرتە بەر / تە'نیان دەدا لە کورد کە / شەق'ن، نابەن والی / تا شەق بوو قەبری کوردئوو شەقەشەقی هاتە دەر. ”

پیرەمێرد، د سالا 1909ان دە دبە قایمەقامێ جۆلەمەرگێئوو د سالا 1918ان دبە موتەسەرفێئا ماسیایێ. پاشیئە و ژنا خوەئوو دو کورێن خوە دهێلە ل ترکیێئوو ڤەدگەرە دچە سلێمانیەیێ. وی چاخی ل باژارێ سلێمانیێ رۆژنامەیا "ژین" د بن سەرەکیا حوسەین نازم دە دەردکەت. حوسەین نازم، سەرپرشتیا وێ رۆژنامەیێ دسپێرە پیرەمێرد. د سالا 1934ان دە حوسەین نازم دچە رەهمەتێئوو پیرەمێرد دبە رێڤەبەرێ رۆژنامەیا "ژین"ئوو د هەمان سالێ دە، چاپخانەیەکێ کرێ دکە. رۆژنامەیێ ل ور دچاپینە. دوو رە ناڤبەرا پیرەمێردئوو خوەدیێ چاپخانەیێ خەراب دبەئوو ب پێویستی چاپخانەکە دن کرێ دکە. حەیا سالا کۆچداویا خوە (سالا 1950) وەشاندنا رۆژنامەیا "ژین" ددۆمینە. ڤێ رۆژنامەیێ گەلەک کارێن قەنج ژ کوردان رە پێکئا نیە. مەهمەد روسوول حەوار، د پرتووکا خوە دە گەلەک ل سەر "پیرەمێردێ نەمر" سەکنیەئوو پەسنێ ڤی زاتی ددە. مەهمەد رەسوول حەوار وێ پرتووکا هێژا د سالا 1970یی دە ل باژارێ بەخدایێ دوەشینە. حوورئوو گر دەر بارێ ژیانا پیرەمێرد رادخە بەر چاڤان. مەهمەد رەسوول حەوار، پیرەمێرد تەنێ وەشانکەر، هەلبەستڤانئوو نڤیسکار نابینە. د تانگا لەڤ تۆلستۆی، ڤجتۆر حوگۆ دە دبینەئوو پێشکێشی خوەندەڤانان دکە. د هەمان دەمێ دە پیرەمێرد ب هەلبەستئوو نڤیسێن خوە کوردئوو کوردستان ڤەژاندیە. ب ڤان پەیوەندیان پێش ڤە دچەئوو وها دنڤیسە:

پیرەمێرد، دەر بارێئە ڤینئوو ئە ڤینداری، هەزکرنئوو سروشتیا خوەزایێ دە، دەر بارێ نەتەوەیێن بندەست، نەمازە نەتەوەیا کوردئوو کوردستانێ، رزگاریا گەلێن بندەست نەمازە گەلێ کوردئوو یێن وەکی وان گەلەک بەرهەمئوو هەلبەست نڤیساندنەئوو پەشکێشی گەلێن جیهانێ کریە. پیرەمێرد، وەکی گرانیا هەلبەستڤانئوو وێژەڤانێن کورد، ژ نۆرمالێ زێدەتر د هەلبەستێن خوە دە داباشا سپەهیتیا خوەزایێ دکە. حەر وەکی ل سەر ڤێ سپەهیتیێ بەنگی بوویە ددا نیشان.ئە مێ ل ڤر هەلبەستەکە پیرەمێردئا ل سەر نەورۆزێ بنڤیسینین کو وها دبێژە:

“ ئەڤا رۆژا سالا تازە یە، نەورۆز هاتیە / جەژنا کەڤنێ کوردئە ب خوەشی هاتیە / چەند سالئە گولا هیڤیا مەبەست بوو هەتا پار / حەر خوونا لاوان بوو گولائا ڤا نوو بهار / وی رەنگی سۆرە بوو کەئا سۆیێ بلندی کورد / مزگینا بەیانێ بۆ گەلە دوورئوو نێزیک بیر / نەورۆز بووئا گرەکی وەها خستە ناڤ جەرگەوە / لاوان بئە شق دچوون پێشبەر پر مەرگەوە / وا رۆژ هلات ژ بەدەنا بەرزا وەلاتەوە / خوونا شەهیدئە ، رەنگێ شەفەق شەوق ڤەداتەوە / حەتا نها ل تاریخا ملەت دا روو نەدە / قەلخانا گولێ سینگێ کەچکان بە هلنەدە / بۆ شەهیدێ وەتەن ناخوازە شیوەنئوو گرین /ئە و نامرن، وا ل دلێ ملەتان دە دژین. ”

پیرەمێرد، ل سەر وەرزان ژی هەلبەست ل دار خستنە. چاوان تێ زانین کو وەرز ژی، پارچەیەک ژ خوەزایێ نە. ژ خوە خوەزا ب وەرزان تێ هۆلێ. حەلبەستڤانێ مە وەرزا هاڤینێ ب ڤێ رەوشا ژێرین هلددە دەستێ خوەئوو وها دبێژە:

“ حەوا هاڤینێ، هەوا هاڤینێ /ئی سال هاڤینا مە زۆر ب کینئە / گرێئا گرێ سەبوون سی تینئە / بەرگێئە سمان بۆ مە شینئە / فەسلێ گولگەشتێ باخێ پەناوینئە /ئە ڤ سەبوونا مە ژ کو ڤە هات؟ / ب تینا گەرمێ هلقرچا وەلات / ستێرا تە'لێ خوە گوهەری نەهات / بشنە شیڤەیا شەمال کشئوو مات / دل ڤێ گەرمێ قیز خەمگینئە / گرێ یارێ جیێ رۆژتاڤێ / رێیا سەیرانێ نەورۆز بریە / کارێزا شەریفئا ڤ تێ دە مایە /ئە رخەوان چقپۆپێ وێ شکایە / گرێ سەیران جیێ زارئوو شینئە / دە خوەدێ یە، هلکەڤە قیزینا شەمالێ / حەوا زەنگا خەمێ من ژ دل بمالێ /ئا ی بۆ دەنگخوەشەک دگەل شمشالێ / ب وێ خوەستنێ تێر بووم بنالێ / دەردێ من کاری یەئوو جەرگا من برینە. ”

پیرەمێرد، باندۆرا رۆژێئوو تاڤێ ل سەر روەکانئوو پێشڤەچوونا خوەزایێ هلددە دەستێن خوە. دهێژینەئوو پێشکێشی گەلن جیهانێ دکە. مێهڤانێ مە ڤێ مژارێ ب پەیوەندیا کەسانئوو دلبەران شیرۆڤە دکەئوو ب پیشەکارانە، ب ڤێ هەلوەستا ژێرین رادگەهینە مەئوو وها دبێژە:

“ وا بەیانێ گزینگا تاڤێ دەرکەت / نەما شەڤەم ب تیرێژا رۆژێ سەر کەت / خونچە گول خوە خویان کر ل دارا / ببالێ ژی شەورا خوە کر ناڤ گولزارا / لالە تارا یە، ل بەر بەرێ چیان / حێنکا جانئە بایێ لەیلەخان / دەمائێ ڤارێ سیبەرا باخان / خوەشئە بۆ یارێ بایێ سەر شەهەر /ئە ڤ تیرانا گولئوو ملێ جانئە / بێ تە جەم من ژینا زندانئە / جەژنئوو شایا من هەرگاڤ گرینئە /ئە زئوو بلبل جۆتە زارئوو هەژار / حینی هەسرا مە گولالا دەورم / وا ژی داخا تە بێ وەفا بمرم / چاڤەرێیا من کە، وا تێم سەر قەبرێ / ب هێوا تە زندی ببم دو جارێ. ”

پیرەمێرد، وەرزا بهارێ هلددە دەستێن خوە ب بارانا مەهائا ڤرێلێ دنمینە. ب رەوشا هەلبەستێن خوە داباش ژ بارینا بارانائا ڤرێلێ دکە. ب وێ بارانێ گولئوو گولزار چاوان دروەکن. کەلژاندنا دلێ بەنگیان، ب گەوهەرێ نیشان ددەئوو ب رەوشەکە زانستی ڤێ یەکێ هلددە بەر چاڤانئوو هەلبەستا خوە ب ڤیئا وایێ ژێرین پێشکێشی مە دکە:

“ بارانا نیسانێ بوو مرواری / ب رەهمێ ل سەر مە دە باری / زانستی ب وێ هنەگێ کێم بوو / مینا گەوهەر د ناڤ سەف دە وندا بوو / خوەدیئە رفان ژ نەسلێ خوەش / زانستی ل گێژگێژی کر خەلاس / زانتیئوو زانستی خوەدێ ب من بینن / بەلکی بێکەسان ب شەڤ بخوینن / خوەندن شەڤێ دکە ب رۆژ / پەردەتاریکێ دکە ب لاش. ”

پیرەمێرد، د فەلسەفەیا خوە دە،ئە و مافێ ژ لاوئوو مێران رە هاتیە ناسین، دڤێ هامان ماف ژ کەچئوو ژنان رە ژی بێ ناسین. دا کوئە م بئا لیێ جیهانەکە وەکهەڤی ڤە بهەرکینئوو ژ وان کەڤنەپەرەستیێن گەمار رزگار ببن. مێهڤانێ مە پێشی گازی کەچان دکە کو وەکی لاوانئە و ژی د دبستانان دە بخویننئوو ژ وێ پەردا رەش بفلتن دا کو ب کاربن مافێن خوە بستیننئوو بپارێزن. ژ بۆ گهیشتنا ڤێ یەکێ ب ڤێ رەوشا ژێرین بانگ ل کەچان دکەئوو وها دبێژە:

“ ئەی کەچکنۆ وەرن مەکتەبێ / حوون تەسکینێ دلێ مە نە / زینەتا باخئوو بائوو تەریقێ نە / رەونەقا دەستێ گول م / تەزەئە م تێ گەهیشتن / دایکا قەنج خوەندەوار / مەسەلا وە تێنە مەیدان / قەومەکێ پێ بێیە کار / ژن شریکا ژینا مێرئە / نەک تەنێ خەرێقا بارئوو دارئە / تەربیەتا مێژکئوو مندالئە / بۆ وەتەن بێوژدان هەلالئە . ”

پیرەمێرد، ژ تەمەنێ بچووکاتیا خوە هەیا داویێ، ژ گەلێ خوە رە خزمەتەکە گەلەک قەنج پێکئا نیە. د سالا 1950یی دە ل باژارێ سلێمانیێ د تەمەنێ 83یان دە کۆچ داوی کرئوو ل گۆرستانا هەمان باژاری رادەستی گۆرا پیرۆز کرن. دخوازن ڤی زاتێ گۆربهوشت هەر دەم ب بیرا خوە بینن. سیانەت، روومەتئوو رێز ژ گۆربهوشت رە.

حنەک بەرهەمێن پیرەمێرد

• ماولاوی کورد (ژ هەورامانی وەرگەراندیە سۆرانی)، 1935
• تراژەدیا مەمئوو زینئا ئە همەدێ خانی، 1935
• چیرۆکا 12 سوواریان ژ مەریوانێ، 1935
• خرمای کای کۆن، ژیان، 1936
• گالتەئوو گەپ-بەرهەڤکا فۆلکلۆرا کوردی، 1947
• کەمانچەژەن (وەرگێرا ژ ترکی)
• مەولانا خالد نەقشیبەندی
• بەسارانی (ژ هەورامانی وەرگێرا سۆرانی)
• ئەنجامی پیاوی بەنگکێش، تەباخ، 1941
• زۆرەملی ملشکانیلە دوووایە، تەباخ، 1942
• فەلەسەفەی کچە کوردەک، تەباخ، 1942
• مەهموودئا خا، 1942

چاڤکانی

• پرتووکا دیرۆکا وێژەیا کوردی یا فەقی حوسەیین ساگنچ (وەشانێنئە نستتویا کوردی یا ستەنبۆلێ)
• پیرەمێرد; دیوان، بەخدا 1948
• فەلاه، کاکەی; پەندەکانێ پیرەمێرد، بەخدا 1969
• سەجادی،ئە لاەدین;ئە دەبی کوردی، بەخدا 1968
• حەوار، موهەمەد رەسوول; پیرەمێردێ نەمر، بەخدا 1970
• پرۆف. قاناتێ کوردۆ; تاریخائە دەبیاتا کوردی، Öزگە یایıنجıلıک 1992
• مەهمەدئو زون;ئا نتۆلۆژیائە دەبیاتا کوردی، تüم زامانلار یایýنجýلýک، ستەنبۆل 1995
• بۆرەکەیی (سەفیزادە)، سدیق; مێژوویی وێژەیی کوردی، تەبرێز 1951
• کüرد مەارف ڤە تەراکک گازەتەس، ستەنبۆل 1908
• ژین، سلێمانی 1934 - 1950