Jump to content

Ғарбий Европа

Add links
From Vikipediya
Британия ороллар гуруҳи

Ғарбий Европа табиий географик округи- Британия оролларини, Ўрта Европа текислигини, Марказий Европа текислигини, Алп тоғларини, Карпат тоғларини ва Дунай текислигини ўз ичига олади. Ушбу ҳудуд Европанинг энг ривожланган ва тарихий жиҳатдан муҳим минтақаларидан биридир.[1] Минтақада турли хил иқлим шароитлари ва бой биологик хилма-хиллик мавжуд бўлиб, бу ҳудудни ўзига хос ҳудудга айлантиради.

Британия архипелаги

[edit | edit source]

Британия оролларининг умумий майдони 325,000 км² ни ташкил этади, шундан 244,000 км² Буюк Британия оролига ва 84,000 км² Ирландия оролига тўғри келади. [2]Бу ўлкалар материк яқинида, шимолда Шимолий денгиз, ғарбда эса Атлантика океани билан ўралган. Ирландия ва Буюк Британия Ирландия денгизи билан ажратилган. Британия ороллари қирғоқларининг чуқурлиги 200 м бўлиб, бу саёз қисмлар тик жарликлар билан чегараланган. Ушбу минтақада Атлантиканинг кучли таъсири, қирғоқларнинг парчаланганлиги ва релефнинг ўйилганлиги асосий табиий хусусиятлардир. Палеозойда бурмаланган тоғлар кучли равишда ўйилган, бу жараён неоген ва антропоген даврида давом этган. Тўртламчи даврда Буюк Британиянинг жанубидан ташқари барча қисмлари музлар билан қопланган ва қалин морена ётқизиқлари қолдирган.[3]

Рейн дарё ҳавзаси

Британия ороллари релефида паст ва текисланиб қолган тоғ массивлари устунлик қилади. Энг баланд чўққиси Бен-Невис (1343 м) Шимолий Шотландияда жойлашган. Ирландия оролининг ички қисми Марказий Ирландия пастекислигидан иборат бўлиб, кучли парчаланган ва баландлиги 1000 м дан ошмайдиган тоғ массивлари билан ўралган. Иқлими нам ғарбий шамоллар билан боғлиқ, ғарбий чеккаларда йиллик ёғин миқдори 1500-2000 мм га етади. Ирландия ва Корнуэлл ярим оролларида қишлоқда қор ёғмайди, бошқа жойларда эса қишда атиги 10-20 кун қор ёғади. Ёзда ҳарорат +20 °C дан +30 °C гача кўтарилади. Британия ороллари дарё тармоқлари зич ва йил бўйи серсув бўлади, энг йирик дарёлари Северн (355 км) ва Темза (332 км) ҳисобланади. Кўплаб кичик ва гўзал кўллар мавжуд, энг катта Лох-Нес кўли Ирландияда жойлашган (400 км²). Ўрмонлар ороллар майдонининг атиги 4-5% ини эгаллайди, асосан қарағай, қайин, дуб ва бук-граб ўрмонлари тарқалган. Йирик ҳайвонлар деярли йўқолган, фақат Шотландия буғуси ва бошқа айрим турлар қўриқланади.[4]

Ўрта Европа текислиги

[edit | edit source]
Беловеж қўриқхонасидаги ўрмон

Ўрта Европа текислиги ғарбда Рейн дарёсининг қуйи оқимидан бошланиб, шарқда Шарқий Европа текислигигача кенглик бўйлаб чўзилган. Шимолда Болтиқ ва Шимолий денгизлар билан, жанубда Марказий Европа тоғлари билан чегараланган.[5]

Ўрта Европа текислиги Болтиқ қалқони ва палеозойда бурмаланган тоғлар оралиғида ҳосил бўлган. Перм даврида денгиз остида бўлиб, континентал режим билан алмашиб турган. Бўр ва палеоген даврларида ҳам сув остида қолган. Неогеннинг охирида континентал режимга ўтган. Тўртламчи даврда релефининг шаклланишига материк музликлари таъсир кўрсатган. Сўнгги музлик текисликнинг шимоли-шарқий қисмини қоплаган, бу музлик излари ҳозир ҳам сақланган. Материк музлигидан кейин янги тектоник ҳаракатлар натижасида ер юзасининг қайтадан пасайиши ва трансгрессиялар содир бўлган, натижада Шимолий ва Болтиқ денгизлари вужудга келган.[6]

Алп тоғлари

Шимолий Герман пастекислигининг ғарбий қисми ясси пастекислик бўлиб, баландлиги 100 метргача етмайди. Кўпгина қирғоқбўйи ҳудудлари денгиз сатҳидан пастда жойлашган. Текисликнинг муз босган шимоли-шарқий қисми ғарбига нисбатан тепалик релеф шакллари билан фарқ қилади. Бу ерда охирги мореналар тўпланган жойларда тепалик грядалар ва саёз кўллар ҳосил бўлган. [7]Ютландия ярим оролининг иқлими мўтадил денгиз иқлимига эга. Йиллик ёғин миқдори ғарбида 800 мм дан, шарқида 600 мм гача ўзгаради. Майдонининг 90% ем-хашак ўтлар, қанд лавлаги ва дон экинлари билан банд. Ўрмонлар асосан ғарбда қарағай, шарқда бук ва эманлардан таркиб топган.[8]

Ўрта Европа текислигининг иқлими ғарбдан шарққа ўзгариб боради. Ғарбда қиши юмшоқ, шарқда совуқроқ бўлади. Ғарбда йиллик ёғин миқдори 700-800 мм бўлса, шарқда 500 мм гача камаяди. Ғарбда қиши юмшоқ бўлиб, совуқли кунлар деярли бўлмайди. Январнинг ўртача ҳарорати +1°, −1 °C, минимал ҳарорат −27 °C. Шарқда қиши совуқроқ, ёзи нисбатан иссиқроқ бўлиб, январнинг ўртача ҳарорати −4 °C, июлники +18°, +19 °C ни ташкил этади.[9]

Алп-Карпат тоғлари

[edit | edit source]
"Ўрмонли карпат" тоғлари

Алп-Карпат тоғлари Евросиёнинг ғарбидаги баланд, узун ва улкан тоғ тизимларидан бири бўлиб, Ғарбий Европа жанубида жойлашган. Алп-Карпат тоғ тизими Марказий Европа тоғ-текисликлари, Марказий массив, Рона дарёси, Шарқий Европа текислиги билан чегараланади. Бу тоғлар Алп тоғ бурмаланишида вужудга келган энг ёш ва тектоник жиҳатдан серҳаракат тоғлардан ташкил топган.[10] Алп-Карпат тоғларининг иқлими ғарбдан шарққа қараб континенталлашиб боради. Ғарбий қисми Атлантика океанига яқинлиги сабабли мўтадил ва сернам, Шарқий қисми эса нисбатан қуруқ ва мўтадил континенталликка эга. Алп тоғлари ёй шаклида 1200 км масофага чўзилган. Ғарбда Ўрта денгиз қирғоқларидан бошланиб, шарқда Ўрта Дунай пастекислигигача давом этади. Унинг кенглиги 135 км дан 260 км гача етади ва бир неча давлатлар ҳудудидан ўтади: Франсия, Италия, Швейсария, Австрия, Германия, Венгрия, Словения. Карпат тоғлари Алп тоғларидан шарқ томон чўзилган ва Ўрта Дунай ва Қуйи Дунай пастекисликлари билан чегараланади. Алп тоғларининг шимолий қисмида мўтадил иқлим, жанубида субтропик иқлим мавжуд. Йилига 2000-3000 мм ёғин тушади.[11] Алп тоғларининг 2000 м дан баланд қисмларида ёғин миқдори камаяди. Алп тоғларидан Рона, Рейн, Адиже, Драва, По дарёлари бошланади. Кўллар асосан Алпнинг шимолий ва жанубий тоғ этакларида жойлашган: Женева, Боден, Лаго-Маджоре, Комо, Гарда. Баландлик минтақалик ва кенглик зоналлик қонуниятлар асосида вужудга келган. Алп тоғларининг табиий ландшафтларини муҳофаза қилиш мақсадида Швейсария, Вануаз, Гран-Парадизо миллий боғлари ва бошқа қўриқхоналар ташкил этилган.[12]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ „Унитед Кингдом, Греат Бритаин, Бритиш Ислес Wҳат'с тҳе Дифференcе? А Пример ин Терминологй“.
  2. ↑ Давиэс, Алистаир; Синфиэлд, Алан (2000), Бритиш Cултуре оф тҳе Постwар: Ан Интродуcтион то Литературе анд Соcиэтй, 1945–1999, Роутледге, 9-бет, ИСБН 978-0-415-12811-7, „Манй оф тҳе Ириш дислике тҳе 'Бритиш' ин 'Бритиш Ислес', wҳиле тҳе Wелш анд Сcоттиш аре нот кеэн он 'Греат Бритаин'. ... Ин респонсе то тҳесе диффиcултиэс, 'Бритаин анд Иреланд' ис беcоминг преферред усаге алтҳоугҳ тҳере ис а гроwинг тренд амоунц соме cритиcс то рефер то Бритаин анд Иреланд ас 'тҳе арчипелаго'.“
  3. ↑ Иреланд’с 10 Мост Фасcинатинг Исландс
  4. ↑ „Мйстериоус оcеан ислес, лаке-лоcкед ҳавенс, анд исолатед натуре санcтуариэс: Иреланд'с исландс аре а wорлд оф тҳеир оwн.“.
  5. ↑ Жойcе, П.W. „Десcриптион оф Cоунтй Доwн“. Атлас анд Cйcлопедиа оф Иреланд (1900). Қаралди: 2008-йил 2-феврал.
  6. ↑ „Пеаcефул оут оф сеасон тиме... « Биаłоwиэżа Форест гуиде – Арек Сзймура "Пйгмй оwл" Натуре тоурс“. биалоwиэзафорест.эу. 2013-йил 16-декабрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 22-январ.
  7. ↑ „УССР'с деатҳ блоw wас струcк 30 еарс аго ин а ҳунтинг лодге“ (эн). АП Неwс (2021-йил 8-декабр). Қаралди: 2024-йил 19-май.
  8. ↑ Тҳе сторй оф тҳе Wҳите Тоwер оф Камянец. (Wайбаcк Мачине сайтида 12 Фебруарй 2012 санасида архивланган) Белавезҳская Пушча. (русча).
  9. ↑ Массиэ, Роберт. Ничолас анд Алехандриа. Неw Ёрк: Баллантине Боокс, 1967 — 180–181-бет. ИСБН 9780345438317. 
  10. ↑ "Алпс". Тҳе Ҳутчинсон унабридгед энcйcлопедиа wитҳ атлас анд wеатҳер гуиде. Абингтон, Унитед Кингдом: Ҳелиcон. 2014. http://search.credoreference.com/content/entry/heliconhe/alps/0. <!--->
  11. ↑ „Öтзи тҳе Иcеман“. www.иcеман.ит. 2023-йил 1-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2023-йил 24-май.
  12. ↑ Плаšиэнка, Д., 2002, Оригин анд гроwтҳ оф тҳе Wестерн Cарпатҳиан орогенетиc wедге дуринг тҳе месозоиc. (Wайбаcк Мачине сайтида 7 Оcтобер 2011 санасида архивланган) (ПДФ) ин Геологиcа Cарпатҳиcа Спеcиал Иссуэс 53 Проcеэдингс оф ХВИИ. Cонгресс оф Cарпатҳиан-Балкан Геологиcал Ассоcиатион Братислава, 1–4 Септембер 2002

Ҳаволалар

[edit | edit source]
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=G‘arbiy_Yevropa&oldid=4936139"