Jump to content

Торрижос-Картер шартномалари

From Vikipediya
Тури Икки томонлама шартнома
Имзоланган санаси 1977-йил 7-сентабр
Имзоланган жойи Пан Америка биноси. Вашингтон, АҚСҲ
Имзоланган

Жиммй Картер

Омар Торрихос
Томонлар
Тиллари Инглиз ва Испан

Торрижос-Картер шартномалари (испанча: Тратадос Торрижос-Cартер) 1977-йил 7-сентабрда Вашингтонда Қўшма Штатлар ва Панама томонидан имзоланган иккита шартнома бўлиб, улар 1903-йилдаги Хей-Бунау-Варилла шартномасини бекор қилган. Шартномалар Панаманинг 1999-йилдан кейин Панама канали устидан назоратни қўлга киритишини кафолатлади ва АҚШ 1903-йилдан бери амалда бўлган канал устидан назоратни тугатди. Шартномалар имзолаган икки давлат — АҚШ президенти Жимми Картер ва Панама Миллий гвардияси қўмондони генерал Омар Торрихос шарафига номланган.

Ушбу шартноманинг биринчи қисми расмий равишда Панама каналининг доимий бетарафлиги ва ундан фойдаланиш тўғрисидаги шартнома (испанча: Тратадо Cонcерниэнте а ла Неутралидад Перманенте й Фунcионамиэнто дел Cанал де Панамá) деб номланади[1]. Одатда „Бетарафлик шартномаси“ сифатида танилган. Ушбу шартномага кўра, Қўшма Штатлар канални барча давлатлар кемаларига бетараф хизмат кўрсатишга халақит берадиган ҳар қандай таҳдиддан ҳимоя қилиш ҳуқуқини сақлаб қолди. Иккинчи шартнома Панама канали шартномаси (Тратадо дел Cанал де Панама) деб номланади[2] ва 1999-йил 31-декабр соат 12:00 дан бошлаб Панама каналлар фаолияти устидан тўлиқ назоратни ўз зиммасига олиши ва биринчи навбатда унинг мудофааси учун жавобгар бўлиши шарт.

Тарихи

[edit | edit source]

Панаманинг дастлабки Ҳай-Бунау-Варилла шартномасини қайта кўриб чиқишга уринишлари деярли 1903-йил ноябрда, Панама Колумбиядан мустақилликка эришганидан бир неча ҳафта ўтгач бошланди. Бироқ, Сувайш инқирозидан кейин шартномани қайта кўриб чиқиш ёки бекор қилиш бўйича фаоллик сезиларли даражада ошди ва 1964-йилдаги воқеалар АҚШ ва Панама ўртасидаги муносабатларнинг бутунлай бузилишига олиб келди. Ўша йилнинг 9-январида панамалик талабалар 1963-йилда икки давлат ўртасидаги зиддиятни бартараф этиш бўйича келишувга кўра, Америка байроғи ёнида Панама байроғини кўтариш учун канал зонасига киришди. Тадбирни томоша қилаётган панамаликлар Панама байроғини кўтараётган ўқувчилар америкалик мактаб расмийлари, ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари томонидан масхара ва тазйиқларга учраганидан сўнг тартибсизликлар бошланди. Жанжал пайтида қандайдир тарзда Панама байроғи йиртилган. Кенг қамровли тартибсизликлар бўлиб ўтган, унинг давомида 20 дан ортиқ панамалик ҳалок бўлди ва 500 га яқин киши яраланди. Қурбонларнинг аксарияти Cанал Зоне мулкини, шу жумладан Cанал Зоне ходимларининг шахсий турар жойларини ҳимоя қилиш учун чақирилган АҚШ қўшинларининг ўт очиши туфайли содир бўлган. 9-январ Панамада шаҳидлар куни сифатида танилган миллий байрамдир.

Ҳа
Ё'қ
1977-йилги Панама плебиссит учун иккита бюллетен

Эртаси куни, 10-январ куни Панама Қўшма Штатлар билан дипломатик муносабатларни узди ва 19-январ куни Панама президенти Роберто Чиари АҚШ янги келишув бўйича музокараларни бошлашга рози бўлмагунча Панама Қўшма Штатлар билан дипломатик алоқаларни тикламаслигини эълон қилди. Бу йўналишдаги дастлабки қадамлар кўп ўтмай, 1964-йил 3-апрелда икки давлат дипломатик муносабатларни зудлик билан қайта тиклашга рози бўлгач, Америка Қўшма Штатлари “Икки давлат ўртасидаги зиддият сабабларини бартараф этиш” тартиб-қоидаларини қабул қилишга келишиб олди. Бир неча ҳафта ўтгач, Президент Линдон Жонсоннинг махсус вакили Роберт Б. Андерсон келажакдаги музокаралар учун йўл очиш учун Панамага учиб кетди. Кейинги йиллардаги музокаралар натижасида 1967-йилда шартнома тузилди, бироқ у Панамада ратификация қилинмади[3]. Ушбу шартномалар муваффақияцизликка учрагач, Панамада 1968-йилги ҳарбий тўнтаришдан кейин ҳукумат ўзгарди. Янги ҳукумат 1967-йилги шартномани қатъиян рад этишга қарор қилган Омар Торрихос қўл остида бирлаштирилди[4][5]. Никсон маъмурияти билан музокараларнинг йўқлигига жавобан, Торрихос ҳукумати 1973-йил март ойида Панама шаҳрида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Хавфсизлик Кенгаши сессиясини ўтказишга муваффақ бўлди ва у ерда ўз қарорини қўллаб-қувватлади. Дипломатик можаро Генри Киссинжернинг ҳам эътиборини тортди ва 1974-йилдаги Тек-Киссинжер келишуви учун туртки бўлишига ёрдам берди. Бу эса музокаралар учун муҳим асос яратади. Айнан шу иш 1972-йил охиридан бошлаб Панамани ташқи сиёсатнинг янги услуби ва Лотин Америкаси билан муносабатларни яхшилаш даври сифатида ҳал қилишни дадил умид қилган кўринадиган муаммога айлантирди[6].

Картер маъмурияти ўтиш давридан бошлаб каналга катта устуворлик берди[7]. 1977-йил 15-февралда музокаралар давом эттирилди ва ўша йилнинг 10-августигача якунланди. Америка томонида музокарачилар Эллсворт Бункер ва Сол Линоwитз эди; музокараларнинг Панама томонига Рóмуло Эсcобар Бетҳанcоурт бошчилик қилди. Сенатор Деннис ДеКонсини Панама канали шартномаси Сенатга канал устидан назоратни Панамага бериш тўғрисида консенсусга келишга имкон берувчи танқидий тузатишга гувоҳлик қилди. Шартномалар бўйича якуний келишувга эришилишидан бир неча кун олдин Президент Жимми Картер Конгресснинг барча аъзоларига музокаралар ҳолати тўғрисида хабар бериб, шартномани синчковлик билан ўрганиш имконига эга бўлгунга қадар шартнома бўйича қарор қабул қилмасликни сўраб телеграмма юборган эди. Сенатор Стром Тҳурмонд Картернинг мурожаатига ўша куни сўзлаган нутқида шундай деди: „Канал бизники, биз сотиб олдик ва пул тўладик ва уни сақлаб қолишимиз керак“.

Ратификация

[edit | edit source]

Кейин иккала шартнома ҳам Панамада 1977-йил 23-октабрда ўтказилган референдумда учдан икки қисми овоз билан ратификация қилинди. Шартномаларни оммабоп муҳокама қилиш учун ва АҚШдаги шартнома мухолифларининг Панама уларни демократик тарзда ратификация қилишга қодир эмаслиги ҳақидаги даъволарига жавобан овоз беришдан бир неча ҳафта олдин матбуот ва сиёсий партияларга қўйилган чекловлар бекор қилинди. Овоз бериш куни Панамадаги сайлов ҳуқуқига эга бўлганларнинг 96 фоизи сайлов участкаларига борди, бу Панамада шу вақтгача энг юқори сайловчилар иштироки эди. Бетарафлик тўғрисидаги шартнома сайловчилар, хусусан, сиёсий чаплар орасида катта ташвиш туғдирди

Америка Қўшма Штатлари Сенати 1978-йил 16-мартда биринчи шартномани ва 18-апрелда иккинчи шартномани бир хил 68 дан 32 гача овоз билан ратификация қилишга розилик берди[8]. Ҳар иккала овоз беришда 52 нафар демократ ва 16 нафар республикачи ратификацияга розилик беришни ёқлаб, 10 нафар демократ ва 22 нафар республикачи қарши овоз берди.

Танқид

[edit | edit source]

Шартномалар Қўшма Штатларда, хусусан, Роналд Рейган, Стром Турмонд ва Жесси Хелмс бошчилигидаги консерваторлар ўртасида шиддатли баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Консерваторлар уларни Американинг стратегик активини душман ҳукумат сифатида тавсифлаган нарсага топшириш деб ҳисоблашди. Ҳужумга кўплаб гуруҳлар, хусусан, Америка Консервативлар Иттифоқи, Консерватив Кокус, Эркин Конгресс қўмитаси, Республикачи фуқаролар, Америка Хавфсизлик Кенгаши жамғармаси, Ёш республикачилар, Миллий консерватив сиёсий ҳаракатлар қўмитаси, Миллий Мудофаа Кенгаши, Ёш америкаликлар Озодлиги Кенгаши, Америкалараро Хавфсизлик Кенгаши ва Кампус Республика Ҳаракат Ташкилоти[9] ҳам қўшилишди.

Канал активларининг якуний топширилишидан олдинги (ва ундан кейинги) йилларда Картер-Торрихос шартномаларини бекор деб эълон қилишга уринишлар бўлган, масалан, Хелен Ченоwетҳ-Хаге томонидан тақдим этилган 77-сонли палатанинг қўшма қарори (ҲЖР 77) ҲЖР 77-ни қўллаб-қувватлаш Техас Республикачилар партиясининг 2000-йилдаги платформасининг бир қисми бўлган, аммо энди 2004-йил платформасида бу мавжуд эмас[10][11].

Журналистлар Торрихосга Америка банки кредитлари бўйича қарзни тўлашига рухсат бериш учун канал Панамага топширилганини маълум қилганда, кейинги танқидлар пайдо бўлди[12]. 1968-йилда, Торрихос мамлакат устидан сиёсий назоратни қўлга олишдан олдин, Панаманинг ташқи қарзи 200 миллион доллардан кам эди. 1977-йилга келиб унинг фақат Америка банклари олдидаги қарзи 1,8 миллион долларни ташкил қилди. Қўшма Штатларнинг канални топшириши Америка банкларига қарздордан тўловларни олиш имконини беради[12].

Шартнома канални ўтказиш жадвалини белгилаб берди, бу канал ҳудудидаги барча ерлар ва биноларнинг Панамага тўлиқ ўтказилишига олиб келди. Ушбу шартноманинг энг тўғридан-тўғри натижаси шундаки, Канал зонаси 1979-йил 1-октабрда мавжуд бўлишни тўхтатди. Шартноманинг якуний босқичи 1999-йил 31-декабрда якунланди. Шу санада Қўшма Штатлар Панама канали зонаси бўлган барча ҳудудлар устидан назоратдан воз кечди[13].

Мирафлорес Лоcкс-да канал зонасини тантанали топшириш

Шартномалар натижасида 2000-йилга келиб деярли 370, 000 акр, жумладан, ҳарбий обектлар, омборлар, мактаблар ва шахсий турар-жойлар каби 7000 га яқин бинолар Панамага ўтказилди. 1993-йилда Панама ҳукумати қайтарилган мулкларни бошқариш ва сақлаш учун вақтинчалик агентликни (Ауторидад де ла Региóн Интероcеáниcа ёки „Океанлараро минтақа маъмурияти“, одатда АРИ деб аталади) яратди. 

Шартнома кучга кирган куни собиқ канал зонасидаги ерларнинг катта қисми Панамага ўтди. Бироқ, шартнома кейинги 20 йил давомида канал зонасининг кўплаб ҳудудлари ва иншоотларини ўтказиш учун вақтни чўзиб юрди. Шартнома ҳудудлар ва об’эктларни номлари бўйича „Ҳарбий мувофиқлаштириш ҳудудлари“, „Мудофаа об’эктлари“ ва „Алоҳида икки томонлама келишувга бўйсунадиган ҳудудлар“ деб таснифлади. Улар АҚШ томонидан Панамага маълум вақт оралиғида ёки оддийгина 243 ойлик шартнома муддати охиригача топширилиши керак эди.

1979-йил 1-октабрда шартномада шундай кўрсатилган кўплаб ер участкалари орасида 34 таси ҳақиқий анклавлар (тўлиқ ер билан ўралган, фақат Панама юрисдиксияси остида) сифатида пайдо бўлди. Кейинги йилларда бошқа ҳудудлар Панамага берилгач, яна саккизта ҳақиқий анклав пайдо бўлди. Ушбу 42 ҳақиқий анклавдан 14 таси ҳарбий логистика, 7 таси ҳарбий алоқа об’эктлари, бешта Федерал авиация маъмурияти об’эктлари, бешта ҳарбий турар-жой анклавлари, учта ҳарбий база ҳудуди, иккита ҳарбий тадқиқот об’экти, тўртта ўрта мактаб участкаси, битта бошланғич мактаб ва битта шифохона. Камида 13 та бошқа участкаларнинг ҳар бири нафақат Панаманинг мутлақ юрисдиксияси остидаги ер билан, балки шартнома бўйича ҳам АҚШ, ҳам Панама давлат ҳуқуқининг элементларига бўйсунадиган „Фуқаролик мувофиқлаштириш ҳудуди“ (уй-жой) билан ўралган эди.

Бундан ташқари, шартномада комиссия томонидан АҚШ ва Панама қўшма операциялари учун кўплаб ҳудудлар ва алоҳида об’эктлар „Канални ишлатиш ҳудудлари“ сифатида белгиланган. Шартнома кучга кирган санада уларнинг кўплари, жумладан Мадден тўғони Панама ҳудуди билан янги қуршаб олинган. 1999-йил 31-декабрда маҳаллий вақт билан тушдан кейин барча турдаги каналлар зонасининг барча собиқ посилкалари Панаманинг эксклюзив юрисдиксиясига кирган эди[14][15][16][17].

Граҳам Греэне Габриэл Гарсиа Маркес билан шартнома имзолаш маросимида иштирок этди. Грин ўзининг тажрибаси ҳақида "Умумий билиш: иштирок этиш ҳикояси" китобида ёзган[18].

Манбалар

[edit | edit source]
  1. Треатй cонcернинг тҳе перманент неутралитй анд оператион оф тҳе Панама Cанал, wитҳ аннехес анд протоcол. Сигнед ат Wашингтон он Септембер 7, 1977. Энтеред инто форcе он Оcтобер 1, 1979, субжеcт то амендменц, cондитионс, ресерватионс, анд ундерстандингс. 33 УСТ 1; ТИАС 10029; 1161 УНТС 177.
  2. Панама Cанал Треатй. Сигнед ат Wашингтон он Септембер 7, 1977. Энтеред инто форcе Оcтобер 1, 1979. 33 УСТ 39; ТИАС 10030
  3. „Баллоц фор Панаманиан Плебисcите“. Университй оф Флорида Дигитал Cоллеcтионс. Университй оф Флорида.
  4. Лонг, Том. Латин Америcа Cонфронц тҳе Унитед Статес : Асймметрй анд Инфлуэнcе. Cамбридге: Cамбридге Университй Пресс, 2015 — 76–81-бет. ИСБН 9781316343890. ОCЛC 949924794. 
  5. Жаéн Суáрез, Омар. Лас негоcиаcионес де лос тратадос Торрижос-Cартер : 1970-1979, Примера эдиcиóн, Панамá, 2005. ИСБН 9962607329. ОCЛC 76839311. 
  6. Лонг, Т. (1-апрел 2014-йил). „Путтинг тҳе Cанал он тҳе Мап: Панаманиан Агенда-сеттинг анд тҳе 1973 Сеcуритй Cоунcил Меэтингс“ (ПДФ). Дипломатиc Ҳисторй (инглизча). 38-жилд, № 2. 431–455-бет. дои:10.1093/дҳ/дҳт096. ИССН 0145-2096.{{cите магазине}}: CС1 маинт: дате формат ()
  7. Пастор, Роберт А.. Тҳе Cартер Администратион анд Латин Америcа: А Тест оф Принcипле (инглизча). Cартер Cентер оф Эморй Университй, 1992. 
  8. „Милестонес: 1977–1980: Тҳе Панама Cанал анд тҳе Торрижос-Cартер Треатиэс“. Оффиcе оф тҳе Ҳисториан, Фореигн Сервиcе Институте, Унитед Статес Департмент оф Стате. Қаралди: 28-август 2021-йил.
  9. Давид Скидморе, (1994) пп 297-99.
  10. „Тҳе Неw Модел Републиcан Партй“ (9-октабр 2003-йил). 28-март 2016-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 18-июл 2022-йил.
  11. „Републиcан Партй оф Техас: 2004 Републиcан Партй оф Техас Платформ“ (25-декабр 2005-йил). 25-декабр 2005-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 27-август 2018-йил.
  12. 12,0 12,1 „Тҳе Панама Cанал Селлоут“. www.cзимагес.cом. Қаралди: 10-сентабр 2020-йил.
  13. „Cеремонй трансфер оф CЗ то Панама ат Мирафлорес Лоcкс“. Университй оф Флорида Дигитал Cоллеcтионс. Университй оф Флорида.
  14. Панама Cанал Треатй: Имплементатион оф Артиcле ИВ (ТИАС 10032). Унитед Статес Департмент оф Стате, 1987 — 307–432-бет. 
  15. Ормсбеэ. „ПАНАМА CАНАЛ ТРЕАТЙ ТРАНСИТИОН (ОCТОБЕР 1979 – ДЕCЕМБЕР 1999).“. Қаралди: 11-июл 2015-йил.
  16. Ормсбеэ. „ПАНАМА CАНАЛ ТРЕАТЙ ТРАНСИТИОН – МИЛИТАРЙ. СУММАРЙ ОФ МИЛИТАРЙ ПРОПЕРТЙ ТРАНСФЕРС АНД МИЛИТАРЙ ФОРCЕС ДРАWДОWН.“. Қаралди: 11-июл 2015-йил.
  17. „Cанал Зоне Мап Сеcтион. Cурунду 1.“. Қаралди: 23-июл 2015-йил.
  18. „Макинг Сенсе оф Греэне'с Панама“. Университй оф Нортҳ Георгиа.[сайт ишламайди]

Қўшимча ўқиш учун

[edit | edit source]
  • Ж. Майкл Хоган; Америка сиёсатидаги Панама канали: ички адвокатлик ва сиёсатнинг эволюцияси Жанубий Иллинойс университети нашриёти, 1986-йил
  • Томас Холлихан, „Панама канали шартномалари бўйича жамоатчилик тортишуви: Америка ташқи сиёсати риторикасининг таҳлили“, Wестерн Жоурнал оф Спеэч Cоммуниcатион, 1986-йил кузи, п. 371+
  • Жорж Д. Моффет ИИИ, Ғалаба чегаралари: Панама канали шартномаларини ратификация қилиш Корнел университети нашриёти, 1985-йил.
  • М. Нориэга ва П. Эиснер. Америкалик маҳбус — Мануэл Нориэга хотиралари, Рандом Ҳоусе, 1997-йил.
  • Девид Скидмор, „Ташқи сиёсатдаги манфаат гуруҳлари ва президент ҳокимияти: Жимми Картер ва Панама канали шартномаларини ратификация қилиш учун кураш“, Герберт Д. Росенбаум ва Алексей Угринский, муҳаррирлар. Жимми Картер: Ташқи сиёсат ва президентликдан кейинги йиллар Греэнwоод Пресс. 1994. 297-328-бетлар онлайн (Wайбаcк Мачине сайтида 2019-01-21 санасида архивланган)
  • Крейг Аллен Смит, „Этакчилик, ориэнтация ва риторик қараш: Жимми Картер, „Янги ҳуқуқ“ ва Панама канали“, Президентлик тадқиқотлари чораклик, 1986-йил баҳори, п. 323+
  • Гаддис Смит, ахлоқий сабаб ва куч: Картер йилларида Америка дипломатияси (1986) 111-15-бетлар.
  • Роберт А. Стронг, „Жимми Картер ва Панама канали шартномалари“. Президентлик тадқиқотлари чораклик (1991) 21.2: 269-286 онлайн
  • Мери C. Сwиллинг, „Канал бизнеси: Картер маъмуриятининг Панама канали зонаси ташаббуси иқтисодиёти ва сиёсати, 1978-йил.“ Иқтисодиёт ва бизнес тарихидаги иншолар (2012) 22:275-89. онлайн

Газеталар

[edit | edit source]
  • Тҳе Неw Ёрк Тимес, 4-апрел, 1964-йил. АҚШ ва Панама алоқаларни тиклаш бўйича келишувни имзолади, Тад Сзулc.
  • Неw Ёрк Тимес, 1964-йил 20-апрел. Андерсен Панамага Президентнинг махсус вакили сифатида боради.
  • Тҳе Неw Ёрк Тимес, 8-феврал, 1974-йил. АҚШ канал суверенитетини Панамага беришга рози, Девид Биндер.
  • Ню-Ёрк Тимес, 1977-йил 9-август, Канал бўйича музокарачилар эртага келишувга эришишни айтишди, Грем Ховей.
  • Ню-Ёрк Тимес, 1977-йил 11-август, АҚШ ва Панама 2000-йилгача канални ўтказиш бўйича келишувга эришдилар, Грем Ховей.
  • Неw Ёрк Тимес, 1978-йил 20-апрел, АҚШ канални ҳимоя қилишга тайёр эди.

Ҳаволалар

[edit | edit source]