Коряктар
| Коряктар | |
| нымыландар, чавчувендер, алюторлар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
9 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Коряктар — Ресей Федерациясындағы Коряк автономды округінің байырғы халқы. Коряктар Чукот автономдық округінде және Магадан облысында да тұрады. Жалпы саны 9 мың адам (1992).
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Халықтың этнонимі әлі күнге дейін көптеген қарама-қайшы түсініктерді тудырады. Ең көп таралған нұсқаға сәйкес, "коряк" сөзі "бұғы иесі" дегенді білдіреді және бұл өте дұрыс анықтама. Ұзақ уақыт бойы этнос өкілдерінің едәуір бөлігі бұғы шаруашылығымен айналысады, бұл олардың атауында да көрініс тапты. Дегенмен, басқа гипотезалар бар. Бірқатар зерттеушілер Камчатка тұрғындарының коряктары XVII ғасырда осы жерлерде пайда болған казактар деп аталды деп санайды. Кейбіреулер тайпалар өздерінің көршілері юкагирлерден атау алды деп санайды.[1]
Нәсілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Антропология жағынан Коряктар моңғол нәсілінің солтүстік азиялық тобына жатады.
Сырт келбеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Сыртқы көрінісіне тән белгілері:
- қысқа бойлы;
- дөңгелек бет;
- жалпақ бас;
- көрнекті бет сүйектері;
- терінің қара пигментациясы;
- жарқын ерні бар үлкен ауыз;
- ұзын мұрын;
- кішкентай көздер»;
- қара шаш;
- денедегі және бетіндегі кішкене түктер.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коряк тілдер отбасы чукот-камчатка тілдер тобына жатады. Қазіргі уақытта 11 коряк диалектілері белгілі, оның ішінде: чавчун, карагин, апукин, алютор, палан, кахтан, рекинник, каменск, иткан, парень, гижигин тілдері. Оларды дыбыс арқылы ажыратуға болады. Диалектілердің негізгі айырмашылықтары негізінен фонетикада жатыр. Халықтың көбірек өкілдері карагин, алютор, палан және чавчувен диалектілерін пайдаланады. Коряк жазу жүйесі кириллицаға негізделген.
Көптеген диалектілерге қарамастан, халықтың едәуір бөлігі орыс тілінде сөйлейді.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі дін анимистік көзқарастарға негізделген, оған сәйкес бір-бірімен байланысқан бес әлемді бейнелейтін ғаламды адамдар өміріне әсер ететін және олармен қарым-қатынас жасау үшін ерекше этикетті талап ететін сансыз жақсылық пен зұлым рухтар мекендейді.
Бақсылар адамдар мен төменгі дәрежедегі рухтар арасында делдал болды (нинвит, қамақ, калаку). Коряк шаманизмі – негізінен отбасылық (әйел) шамандық. Отбасындағы егде жастағы әйелдердің міндеттері қорғаныш және емдік сиқырды жүзеге асыруды қамтыды. Кәсіби бақсыларға ерлер де, әйелдер де кірді. Кәсіби бақсылардың қызметі діни рәсімдерді өткізу, науқастарды емдеу, сәуегейлік айту, зұлым рухтармен күресу және сиқырлы қасиетке ие заттарды беру болды. Бақсылардың ғұрыптық киімдері болған жоқ, олардың киімдері қарапайым киімдерден тек әшекейлер мен тұмарлардың көптігімен ерекшеленді. Коряк шаманизмінің негізгі атрибуты - бубен (сылдырмақ) әр отбасында болды және қасиетті функциялардан басқа, музыкалық аспап ретінде қызмет етті.
Қазіргі уақытта дәстүрлі діннің айтарлықтай бөлігі сақталған. Кейбір коряктар, негізінен, жағалаудағылар, 18-19 ғасырларда орыс миссионерлері Камчаткаға әкелген [[православие|православие]] дінін ұстанады. 1990 жылдың ортасынан бастап шетелдік уағыздаушылардың әрекетінің нәтижесінде коряктар арасында протестантизм біршама кең тарады.[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коряктар жайындағы алғашқы мәлімет 1630 – 40 жылдардағы орыс жазбаларында айтылған. Сол кездері Коряктар екі топқа бөлінген.
- Тундра коряктары — бұғы өсірумен айналысатын ішкі тундраның көшпелі тұрғындары.
- Жағалау коряктары — теңізде балық аулаумен айналысатын жағалаулардың отырықшы тұрғындары.
XVII ғасырдың ортасында коряктарда ақсақалдар басқаратын қауымдастықтар болды. Содан кейін, ресейлік сауда капиталының әсерінен коряктар мүліктік және әлеуметтік дифференциацияға ие болды, олар біртіндеп тауар-ақша қатынастарына тартылып, сатылымға аң терісі т.б. бұйымдарын шығара бастады. ХХ ғасырдың ортасында, коряктардың белгілі шоғырлануы болды. Оларға ұлттық автономия беру, ұлттың саяси белсенділігінің одан әрі өсуіне және барлық коряктардың этникалық бірлігі туралы идеяның пайда болуына, нығаюына ықпал етті. Коряк автономиялық округінің құрылуы, бұғы өсіретін колхоздардың совхоздарға айналуы, өнеркәсіптік шаруашылықты техникалық қайта құру, ауыл шаруашылығының жаңа салаларының – мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының дамуы, бұрын оқшауланған коряктардың этнографиялық топтарының араласуына да ықпал етті.[5]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коряктар екі шаруашылық және мәдени типпен ұсынылған. Коряк-Чавчувен шаруашылығының негізі аңшылық және балық аулаумен толықтырылған бұғы шаруашылығы болып табылады.
.jpg)
Отырықшы коряктар балық аулаумен, теңізде және құрлықта аңшылықпен айналысты. Коряк бұғышылары жоғары мамандандырылған солтүстік бұғы тасымалдауымен сипатталды. Отырықшы коряктар шаруашылығының негізін балық аулау (Карагин, Олютор, Палан), теңіз аңшылықтары (Пенжин, Апукин) құрады. XX ғасырдың басында коряктардың 63%-ы теңіз жануарларын аулаған. Қосымша мүйізді ірі қара, құс, көкөніс өсіреді.
Дәстүрлі үй қолөнеріне ағаш, сүйек, металл, тас өңдеу, тоқу, тері илеу жатады. Ертеде коряктар қыш ыдыстарды білген. Ағаш бұғы мен ит шаналарын, қайықтарды, найзаларды, ыдыстарды, найза біліктер мен гарпундарды, тор тоқуға арналған шелноктарды жасау үшін пайдаланылды. Коряктар бұғы мен тау қойының сүйектері мен мүйізінен ыдыстар, балық кесуге арналған пышақтар, иірімдер, түйін ағытқыштар, қазықтар мен гарпун ұштары, бұғы шаналарына арналған тежегіштер, шөп тарауға арналған тарақтар жасады.
XX-ғасырдың басында тас балталар мен найзаның ұштары қолданылса, тері жабатын қырғыштар бүгінгі күнге дейін қолданылады.[6]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Балық шаруашылығының, жағалаудағы балық аулаудың және теңіз жануарларын өндірудің ерекшеліктері қоныстану сипатын анықтады. Жағалаудағы Коряк елді мекендері өзен жағаларында, көбінесе сағаларда және теңіз жағалауында орналасты.
Коряк бұғы бағушыларының баспанасы яранга болды. Ол түбі цилиндр тәрізді, үстіңгі жағы конустық пішінді, қаңқасы сырық, жүні сыртқа қараған бұғы терісінен жасалған жамылғы болатын. Лагерьде әдетте екіден беске дейін яранга болды. Жағалаудағы барлық дерлік коряктардың баспанасы жартылай қазылған жеркепе (лымгыян) болды, оның негізі тереңдігі 1-1,5 м, іші ретсіз сегізбұрышты пішінді палисад түріндегі тік бөренелермен қапталған кең шұңқыр болды. Шатырдың жоғарғы жағында түтін шығаратын, жарық терезе және қыста шығатын есік болған тесік қалдырылды. Баспалдақ ретінде ойық қадамдары бар қалың бөрене пайдаланылды. Жазда балықшылар қадалардағы қаңқалы ғимараттарда тұрды.
XIX ғасырдың аяғынан бастап кейбір коряктар орыс үлгісіндегі бөрене үйлерде тұра бастады. Қазіргі уақытта коряктар стандартты үйлері бар ауылдарда тұрады, ал бұғы бағушылары ярангалар мен күркелерде тұрады.[7]
.jpg)
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коряктардың дәстүрлі киімдері олардың тұратын аймағына толығымен сәйкес келеді және қатал климатқа арналған. Жағалаудағы аудандардың тұрғындары итбалық терісін пайдаланды, бұл олардың тері киімінен кем емес жылуды қамтамасыз етті.
Дәстүрлі қысқы киімі жүннен жасалған көйлек, шалбар, тымақ және аяқ киімнен тұрды. Ерлердің қысқы аяқ киімдері бұғы камусынан теріден жасалған. Әйелдердің қысқы киімдерінің жиынтығына сонымен қатар комбинезон (керкер), тымақты бас киімді алмастыратын үлбір (мех) көйлек (гагагла) кірді. Ерлердің бас киімі – құлаққаптары бар капор тәрізді малақай, қыста және жазда киген. Коряктардың жазғы киімдері қысқы киіммен бірдей тігілген, бірақ замшадан, жүні қырқылған солтүстік бұғы терісінен, ит терісінен және маталардан жасалған.
Қыста тундралық коряктар қос тон киді - сыртқы және ішкі терісі бар. Коряк қолөнершілері киімдерді ит немесе бұғы жүнімен безендірді, ал ауқатты адамдар аң терісінен жасалған бұйымдарды сатып ала алады.[8]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі тамағы – бұғы еті, негізінен қайнатылған. Кептірілген еттен салттық тағам – толкуши (тамыр, май және жидектерді қосып, пестильмен ұнтақталған ет) дайындау үшін пайдаланылды. Олар жолда мұздатылған етті жеді. Коряк бұғышылары юкола дайындады, ал жазда олар диетаны жаңа піскен балықтармен әртараптандырды. Отырықшы коряктардың негізгі азығын балық, теңіз жануарларының еті және майы құрады. Балықтың көп бөлігі тек лосось тәрізді юкола түрінде тұтынылды. Теңіз жануарларының еті қайнатылған немесе мұздатылған. Теру өнімдері барлық жерде тұтынылды: жеуге жарамды өсімдіктер, жидектер, жаңғақтар. XIX ғасырдың аяғынан бастап сатып алынған өнімдер: ұн, жарма, шай, қант, темекі кеңінен тарала бастады.[9]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Коряк фольклорында мифтер көбінесе ертегілер мен эпостардың мотивтерімен астасып жатады. Мифтердің орталық кейіпкері - қарға, коряктардың атасы және олардың қорғаушысы, адамдар мен құдайлық күштер арасында делдал. Коряктардың тарихи фольклорының ерекшелігі оның айқын көрінетін жергілікті сипатында. Әрбір аумақтық топ өзінің оқиғалары мен кейіпкерлері туралы айтады.[10]
Дәстүрлі мерекелер маусымдық болып табылады: көктемде мүйіздер мерекесі – килвей, күзде бұғышылар арасында бұғыларды сою фестивалі. Жағалаудағы аңшылар көктемгі теңіз балық аулау басталғанға дейін байдаркаларды суға түсіру мерекесін, ал күзгі маусымның соңында (қарашада) итбалық мерекесін - Хололо (ололо) өткізді. «Алғашқы балық», «бірінші итбалық» мерекелері болды. Жағалаудағы және бұғы бағушы коряктар аюларды, қошқарларды және т.б. аң аулауға байланысты арнайы діни рәсімдерді, жануарлар мен құстардың: итбалықтардың, аюлардың, бұғылардың, қарғалардың қозғалысына еліктеуді білдіретін салттық билермен өткізді. Мерекелерде ойындар мен жарыстар ұйымдастырылды (күрес, жүгіру жарысы, марал немесе ит жарысы).[11]
Қазақстандағы коряктар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Коряктар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы коряктар санының динамикасы:
- 1970 – 7 адам;
- 1979 – 16 адам;
- 1989 – 34 адам;
- 1999 – 48 адам;
- 2009 - 121 адам.[12]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Коряктар
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Коряктар: бұл Камчатканың жауынгерлік тайпалары қандай?. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Коряктар: батыл кит аулаушылар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Коряктар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Батянова Е.П. Коряк наным-сенімдері. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Қиыр Шығыстағы байырғы халықтар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Шеломова Татьяна. Коряктар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Коряктар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Коряктар - солтүстік кеңістіктердің жауынгерлері. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Батьянова Е.П., Жорницкая М.Я., Тураев В.А. Коряктар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Арктика ертегілері. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Коряктар. Тексерілді, 1 қыркүйек 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 2016. — Б. 204. — ISBN 978-601-7472-88-7.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |